Свиркунов Алексей Иванович Къарачай районда Малокурганный элде джашайды. Бюгюнлюкде анга 84 джыл толгъанды. Ма ол заманны ичинде ол кёрмеген, ол сынамагъан зат къалмагъанчады.
Бир кюн Къарачай шахаргъа бара тургъанлай, джылы келген биреулен Къумуш элни къыйырында автобусла тохтаучу джерде къолун кёлтюрдю. Къолун нек кёлтюргенин ангылаб, машинамы тохтатдым.
- Къарачай шахаргъа бара эсенг, мени да ала барсанг а, - деди. - Алайда бир транспорт табарма да, элиме джыйылырма. Джолда ушакъ эте барабыз.
- Мен къазакълыма, - деди ол. - Къарт атам, анам Зеленчук станседе джашагъандыла. Бир къауум джууукъларым энтда анда джашайдыла. Джолубуз алай узакъ да тюлдю, къарачайча сёлеширге къайда юреннгеними, кесими джашаууму юсюнден 84 джылны ичинде не кёргеними, сынагъанымы юсюнден хапар айтайым. Озгъан ёмюрню 30-чу джылларындан башлаб, 50-чи джылларына дери джашауубуз тынч болмагъан эди. Меннге 3 джыл болгъан заманда, мен а 1933-чю джыл туугъанма, къарт атамы кулак этиб, Сибирге ашырыб ийген эдиле.
Чурумгъа да, «бай джашайды, джалчыла тутады деб, аны тутадыла. Аны бир 50 бал четени бар эди.
Ол къарыуу, саулугъу болгъан тири адам эди. Юйдегиси бла элтиб, Сибирге атхандан сора, кёб да турмай, ол къачхан эди. Аны къайгъылы киши болгъан болмаз эди, юч джылны джолоучу болуб, властладан джашырыла, келиб Учкулан элге тюшген эди. «Быллай адам келиб, Учкулан элге тюшгенди», - деб, киши тил этмеген эди. Чегет кесиучю болуб, Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы анда джашагъан эди. Артдан Зеленчук стансеге къайтхан эди. 100 джылдан асламны джашаб ауушхан эди ол.
Къарт атам Учкуланда джашагъан, ишлеген джыллада мен атам Виктор бла кёб барыучан эдим Къарачайны эски джуртуна. Къарт атам талай джылны ичинде къарачайча сёлеширге уста болгъан эди. Юйде да юй бийчеси, къызы бла да къарачайча сёлеше эди. Аны кёрейим деб, чегет кесиучюлеге барсам, къарачай кишиле мени тансыкълай эдиле, ариу айта эдиле, кеслерине илешдире эдиле. Мен да аз-аз къарачайча сёлеше башладым. Эки-юч джылдан а ким бла да эркин, тынч сёлеширча болгъан эдим.
Къарачай тил тынчды, ариуду, байды. Бусагъатда къарачайлыланы арасында джашамагъаным себебли, тилни бир кесек унутаракъ болгъанма. Алай а мени къатымда береулен къарачайча меннге аман айтыб къутулаллыкъ тюлдю. Не айтханын ангыларыкъма, джууаб да берелликме.
Озгъан ёмюрню 30-чу, андан ары джыллары бир да къыйын, ауур джылла эдиле. Ашаргъа джукъ джокъ эди. Болгъан затыбызны да ачлыкъ джетген джерлеге ашырыргъа керекди деб, сыйырыб кете эдиле. Анам Евдокия, атам Виктор колхозда ишлеселе да, ишлери ючюн хакъ алмай эдиле. Урунуу кюнле деб бир затны табхан эдиле да, ишге чыкъсанг, дефтерде таякъчыкъланы салыб къойгъан болмасала, джукъ бермей эдиле. Бизни насыбыбызгъа бачхабыз уллу эди: анда гардош, нартюх ёсдюре эдик. Кёгет тереклерибиз да кёб эдиле. Аладан джыйгъан затларыбыз бизни ёлюмден сакълай эдиле. Биз юйде тёртеулен эдик: атам, анам, эгечим эмда мен.
Ачлыкъ къайда да айлана эди. Ол себебден ёлген кёб эди. Украинадан, Эресейни башха джерлеринден къачыб келгенле артыкъ да кёб ёле эдиле. Биз - джергили миллет - алагъа джукъ бла болушалмай эдик. Кесибиз ачдан ёле тура эдик да, не да этиб, джаныбызны сау къалдырыргъа кюреше эдик. Бизни юйдегиге атам къазауатха кетгенинде бир да къыйын болду. Аны 1941-чи джыл августну 8-де фронтха алыб кетген эдиле. 1942-чи джыл Севастополда ёлгенди деб, бушуу къагъытны алгъан эдик. Гитче эгечим Валентинагъа джыл болуб тура эди. Анам ишлемей эди. Бютеу ауурлукъ мени юсюме къаланыб къалгъанында, бизге джууукъ джетген бир адам, келиб, мени Микоян-Шахаргъа алыб кетиб, анда шахтагъа джарашдыргъан эди. Меннге 13-14 джыл болгъан болур эди, чынг алгъа мен атланы башларын тутуучу болдум. Атланы тележкагъа джегиб, къазылгъан кёмюрню алагъа джюклеб, тышына чыгъара эдим. Кёб тёлемеселе да, ол берген ачхалары бизни юйдегини ёлюмден къутхаргъан эди.
Къазауат бошалгъандан сора джашауубуз бир кесек иги боллукъ болур деб тура эдик да, болмады. Тауугъу болгъан быллай бир гаккы, тереклери болгъан терекле ючюн, ийнеги болгъан быллай бир килограмм джау берирге керекди деб, налогла салгъан эди кърал. Джугъубуз джокъ эди да, джукъ берелмей эдик. Зеленчук станседе кёгет терекле бир да кёб эдиле. Хар терек ючюн налог бералмагъанларында, кёбле тереклерин кесиб къойгъан эдиле.
Эки джылдан сора мени атылтыучу этдиле. Бу ишде бир джыл ишлегенимден сора мени аскерге алдыла. Къайда, къаллай бирни къуллукъ этгеними юсюнден артдаракълада айтырма. Бусагъатда уа 1943-чю джыл ноябрны 2-де къарачайлыланы кърал зор бла джуртларындан кёчюргенини юсюнден къысхасы бла хапар айтайым.
Кече 11 сагъат бола болур эди, бизни орам бла, ол М.Горькийни атын джюрюте эди, джолда баргъан машиналаны тохтаусуз гюрюлдеген ачы тауушлары джукълаб тургъан уллуну, гитчени да уятхан эдиле. Ол кюннге дери биз джашагъан орам бла машина джюрюмей эди. Чынг алгъа анам уяннган эди. Эшикге чыгъаргъа да, терезеден къараргъа да кеси къоркъуб:
- Джабыуну къыйырчыгъын ач да, бу машина тауушла не болдула, терезеден бир къара, - деди меннге.
Мен къарадым. Бир мазаллы машинала, ала бизни къралныкъы тюл эдиле, джолну энгишге бир-бири ызындан тизилиб бара эдиле. Машиналаны кюбюрлерини арт сюреминде сауутланнган экишер аскерчини да кёрген эдим. Ала ёрге сюелиб эдиле.
Танг атар-атмаз, Зеленчук станседе къарачайлыланы джуртларындан кёчюрдюле деген ачы хапар келди. Зеленчук станседен узакъ болмай Хуса элчик бар эди. Анда джашагъан къарачайлыланы джюклеген кёре эдим алагъа.
Биз, сабийле, эрикгенден Хуса элге барыб, школну чардагъына миниб, кийик кёгюрчюнлени тутуучан эдик. Устазла кёрселе, бизни къыстаучан эдиле. Бу джол а, элде киши джокъду, энди ары барыб, кёгюрчюнлени эркин тутайыкъ деб, джолгъа чыкъдыкъ. Кёб да турмагъанлай джетдик элге. Сауутланнган аскерчилени кёргеникде, сейир-тамаша болдукъ. «Была бизге джукъ этерик болмазла», - деб, джууугъуракъ бардыкъ. Аланы бири, автоматын бизни таба бура:
- Ызыгъызгъа къайтыб кетигиз, - деб, хыны сёлешди. Не этерик эдик, аладан къоркъдукъ да, ызыбызгъа терк бурулдукъ.
Не кёрген эдик ол кюн алайда? Ол кюннге дери эл не заманда да къууанчлы, джарыкъ эл эди. Энди уа къуу-шуу болуб тура эди. Мал-зат кёрмеген эдик. Калак итле айлана эдиле. Малланы, элни къыйырында уллу бау бар эди, ары джыйгъан болур эдиле. Школну башында кёгюрчюнле да джокъ эдиле. Аскерчиледен асыры къоркъгъандан стансеге къалай къайтханыбызны да билмей къалгъан эдик.
Не ючюн кёчюргендиле къарачайлыланы джуртларындан деб, кёбле соруу бере эдиле. Тюрлю-тюрлю джууабла табыла эдиле. Сёз ючюн,бир къауумла къарачайлыла душман джанлы болгъандыла, бирсиле да, къарачайлыланы джерлери Гюрджюге керек болгъанды да, аны ючюн кёчюргендиле, дей эдиле. Миллетни асламысы ётюрюк сёзлеге ийнанмай эди. Сёз ючюн, мени анам Евдокия, къарачайлыланы мен иги таныйма, ала сатлыкъла тюлдюле, деучен эди хар къуру да.
Шахтада ишлей тургъанлайыма, мени аскер къуллукъгъа алдыла. 1952-чи джыл мен чынг алгъа Латвиягъа тюшдюм. Анда юрениулени ётюб бошагъандан сора Германиягъа ашырдыла. 1955-чи джыл аскер къуллугъуму бошаб, бюгюнлюкде Къарачай районнга, ол джыллада Клухор район дей эдиле, келиб, биягъы шахтагъа джарашдым.
Мен юч джылны къуллукъ этдим Германияда. Ма ол заманны ичине немчаланы толусу бла билялмасам да, аланы джашауларыны, кеслерини къалай джюрютгенлерини юсюнден бир кесек хапарлы болгъан эдим. Бир да джууаблы халкъды. Ишни бек сюеди. Джерлери алай иги джерле тюлдюле. Алай а алагъа тюрлю-тюрлю ашаула бере, аладан уллу битим алгъанлай турадыла. Сёз ючюн, биз тууар малланы, ууакъ аякълыланы мешхутларын, бачхаларыбызгъа, сабанлагъа тёкмей, къайры болса да чыгъарыб, тёгюб къоябыз. Алай бла кесибизге заран салгъан бла къалмай, табигъатны да кирли этебиз. Биз немчаладан кёб затха юренирге керекли болуб турабыз.
Алай бла мен, 1955-чи джыл аскер къуллугъуму бошаб, биягъы шахтагъа ишлерге джарашдым. Мени шахтёр этдиле. Кёмюр къазыб башладым. Тышындан къарагъанча тынч тюлдю шахтёрну иши. Кёмюрню биз бир джаныбызгъа джатыб къаза эдик. Хар кимни кесини планы бар эди. Ишге эртденбла 7 сагъатда кирсек, ингирде 7 сагъатха дери ишлей эдик. Алай бла шахтёр болуб 24 джыл ишледим. Иги хакъ тёлеселе да, биз алай къууанмай эдик. Кюнден кюннге саулугъубузну бошаб бара эдик. Шахтадан чыкъсакъ, небиз да къап-къара болуб чыгъа эдик. Ёпкелерибизге букъу чёге эди. Талай сагъатны тюкюрюгюбюз кирлениб чыгъа эди.
Мен шахтёр болуб ишлеген джыллада Донбассда Алексей Стаханов деб, шахтёр бар эди. Артдаракъ джыллада ол Социалист Урунууну Джигити да болгъан эди. Аны бизге юлгюге келтириб, бизни да аныча джигер ишлерибизни излей эдиле. Аныча, биз къайдан ишлерик эдик. Донбассда алчы технологияланы хайырландыра эдиле, бизде уа аллай зат джокъ эди. Эски технология бла ишлей эдик.
Саулугъум тамам аман бола башлагъанында, 1972-чи джыл шахтадан кетдим. Тебердиде мермер карьер бар эди да, ары джарашдым ишлерге. Биз, уллу мермер ташланы кесиб, Москвагъа ашыра эдик. Карьерде къарачайлыла кёб эдиле. Ала бла шохлукъ джюрюте эдим.
Мен шахтёр болуб ишлеген заманда къарачайлыла да джуртларына къайтдыла. Аланы къайтханларына бек къууана эдик. Ала келгенлей гюрджюле да тас болдула. Ишлеген заманымда мени джашар джерим болмай, Акъ Къалада бош тургъан юйчюкню сатыб алгъан эдим. Ол оюла кетген эди. Хар несин да таб джарашдыргъан эдим. Кюнлени биринде эки къыз келиб къалдыла бизге.
- Биз Лайпанладанбыз. Кърал бизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргюнчю бизни юйдеги бу юйде джашаб тургъанды. Бизни джашар джерибиз джокъду. Энди юйюбюзню алайынамы огъесе сатыбмы бересиз, ызына къайтарыгъыз дегенлеринде, джукъ да айталмагъанлай, ачха да алмагъанлай, ызына къайтаргъан эдим. Мен къарачай халкъгъа этилген артыкълыкъгъа бир да бек къыйнала эдим. Къазакъла бла къарачайлыланы джазыулары бир-бирлерине ушай эдиле. Кърал къазакълагъа да кёб къыйынлыкъ чекдирген эди. Алай бла Лайпанланы юйлерин ызларына къайтардым, кесиме Малокурганный элде юй алдым. Юйюмю бачхасы уллуду. Тюрлю-тюрлю кёгет тереклерим кёбдюле. Мермер карьерде талай джыл ишлеб, 1983-чю джыл пенсиягъа чыкъдым. Мен экинчи къауумлу сагъатма. Саулугъум аманды. Алай болса да, мен шахтёр болуб ишлеб тебремесем, бизни юйдеги да, бир къауум башха юйдегилеча, ачдан къырыллыкъ эди.
- Мен къарачайлыла бла шохлукъ джюрютгеними бусагъатда да къоймагъанма. Меннге къысха джууукъ джетген эгечим Мария кесини джазыуун Тоторкъулланы Имет бла байламлы этгенди. Мариягъа бусагъатда къарачай тиширыула Мариям, дейдиле. Къарачайча сёлеширге бир да устады. Аланы алты сабийлери барды. Аладан 32 туудукъ туугъанды. Бир-бирибизге барыб-келиб турабыз. Биргеме ишлеген Семенланы Кокайны, Байрамукъланы Къазийни, Темирболатланы Османны дагъыда башхаланы унутмай турама. Аланы бир къауумлары керти дуниягъа кетгендиле, бирсилери алкъын сау-эсендиле. Анда-санда тюбешсек, бир-бирибизни тансыкълар ючюн къалмайбыз.
Юй бийчем Евдокия бла бир джаш бла бир къызны ёсдюргенбиз. Джашыбыз Виктор Краснодар крайда, къызыбыз Люда Зеленчук районда джашайдыла. Аладан тёрт туудукъ туугъан эди да, аланы алты сабийлери барды. Бары да ёсюб джетгендиле, бирери бирер джерде ишлейди. Мен аланы, ала да мени джокълагъанлай турадыла. Къарыуумдан келгенича алагъа болушханлай турама. Пенсиям 24 минг сомду. Къарт адамлагъа кёб зат керек болмайды. Джаш адамла уа ачха керекли боладыла. Аладан джугъуму къызгъанмайма.
Эм ахырында айтырым а буду: къарачайлыланы мен иги билеме. Ала аман адамладыла деген кеси аманды. Бир да таза джюрекли, ишни сюйген, башха миллетлени сыйларын кёре билген миллетди. Мындан ары къарачай миллетни къыйынлыкъла джокъламай, ашхылыкъла, игиликле джокълаб турсунла.
Бир кюн Къарачай шахаргъа бара тургъанлай, джылы келген биреулен Къумуш элни къыйырында автобусла тохтаучу джерде къолун кёлтюрдю. Къолун нек кёлтюргенин ангылаб, машинамы тохтатдым.
- Къарачай шахаргъа бара эсенг, мени да ала барсанг а, - деди. - Алайда бир транспорт табарма да, элиме джыйылырма. Джолда ушакъ эте барабыз.
- Мен къазакълыма, - деди ол. - Къарт атам, анам Зеленчук станседе джашагъандыла. Бир къауум джууукъларым энтда анда джашайдыла. Джолубуз алай узакъ да тюлдю, къарачайча сёлеширге къайда юреннгеними, кесими джашаууму юсюнден 84 джылны ичинде не кёргеними, сынагъанымы юсюнден хапар айтайым. Озгъан ёмюрню 30-чу джылларындан башлаб, 50-чи джылларына дери джашауубуз тынч болмагъан эди. Меннге 3 джыл болгъан заманда, мен а 1933-чю джыл туугъанма, къарт атамы кулак этиб, Сибирге ашырыб ийген эдиле.
Чурумгъа да, «бай джашайды, джалчыла тутады деб, аны тутадыла. Аны бир 50 бал четени бар эди.
Ол къарыуу, саулугъу болгъан тири адам эди. Юйдегиси бла элтиб, Сибирге атхандан сора, кёб да турмай, ол къачхан эди. Аны къайгъылы киши болгъан болмаз эди, юч джылны джолоучу болуб, властладан джашырыла, келиб Учкулан элге тюшген эди. «Быллай адам келиб, Учкулан элге тюшгенди», - деб, киши тил этмеген эди. Чегет кесиучю болуб, Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы анда джашагъан эди. Артдан Зеленчук стансеге къайтхан эди. 100 джылдан асламны джашаб ауушхан эди ол.
Къарт атам Учкуланда джашагъан, ишлеген джыллада мен атам Виктор бла кёб барыучан эдим Къарачайны эски джуртуна. Къарт атам талай джылны ичинде къарачайча сёлеширге уста болгъан эди. Юйде да юй бийчеси, къызы бла да къарачайча сёлеше эди. Аны кёрейим деб, чегет кесиучюлеге барсам, къарачай кишиле мени тансыкълай эдиле, ариу айта эдиле, кеслерине илешдире эдиле. Мен да аз-аз къарачайча сёлеше башладым. Эки-юч джылдан а ким бла да эркин, тынч сёлеширча болгъан эдим.
Къарачай тил тынчды, ариуду, байды. Бусагъатда къарачайлыланы арасында джашамагъаным себебли, тилни бир кесек унутаракъ болгъанма. Алай а мени къатымда береулен къарачайча меннге аман айтыб къутулаллыкъ тюлдю. Не айтханын ангыларыкъма, джууаб да берелликме.
Озгъан ёмюрню 30-чу, андан ары джыллары бир да къыйын, ауур джылла эдиле. Ашаргъа джукъ джокъ эди. Болгъан затыбызны да ачлыкъ джетген джерлеге ашырыргъа керекди деб, сыйырыб кете эдиле. Анам Евдокия, атам Виктор колхозда ишлеселе да, ишлери ючюн хакъ алмай эдиле. Урунуу кюнле деб бир затны табхан эдиле да, ишге чыкъсанг, дефтерде таякъчыкъланы салыб къойгъан болмасала, джукъ бермей эдиле. Бизни насыбыбызгъа бачхабыз уллу эди: анда гардош, нартюх ёсдюре эдик. Кёгет тереклерибиз да кёб эдиле. Аладан джыйгъан затларыбыз бизни ёлюмден сакълай эдиле. Биз юйде тёртеулен эдик: атам, анам, эгечим эмда мен.
Ачлыкъ къайда да айлана эди. Ол себебден ёлген кёб эди. Украинадан, Эресейни башха джерлеринден къачыб келгенле артыкъ да кёб ёле эдиле. Биз - джергили миллет - алагъа джукъ бла болушалмай эдик. Кесибиз ачдан ёле тура эдик да, не да этиб, джаныбызны сау къалдырыргъа кюреше эдик. Бизни юйдегиге атам къазауатха кетгенинде бир да къыйын болду. Аны 1941-чи джыл августну 8-де фронтха алыб кетген эдиле. 1942-чи джыл Севастополда ёлгенди деб, бушуу къагъытны алгъан эдик. Гитче эгечим Валентинагъа джыл болуб тура эди. Анам ишлемей эди. Бютеу ауурлукъ мени юсюме къаланыб къалгъанында, бизге джууукъ джетген бир адам, келиб, мени Микоян-Шахаргъа алыб кетиб, анда шахтагъа джарашдыргъан эди. Меннге 13-14 джыл болгъан болур эди, чынг алгъа мен атланы башларын тутуучу болдум. Атланы тележкагъа джегиб, къазылгъан кёмюрню алагъа джюклеб, тышына чыгъара эдим. Кёб тёлемеселе да, ол берген ачхалары бизни юйдегини ёлюмден къутхаргъан эди.
Къазауат бошалгъандан сора джашауубуз бир кесек иги боллукъ болур деб тура эдик да, болмады. Тауугъу болгъан быллай бир гаккы, тереклери болгъан терекле ючюн, ийнеги болгъан быллай бир килограмм джау берирге керекди деб, налогла салгъан эди кърал. Джугъубуз джокъ эди да, джукъ берелмей эдик. Зеленчук станседе кёгет терекле бир да кёб эдиле. Хар терек ючюн налог бералмагъанларында, кёбле тереклерин кесиб къойгъан эдиле.
Эки джылдан сора мени атылтыучу этдиле. Бу ишде бир джыл ишлегенимден сора мени аскерге алдыла. Къайда, къаллай бирни къуллукъ этгеними юсюнден артдаракълада айтырма. Бусагъатда уа 1943-чю джыл ноябрны 2-де къарачайлыланы кърал зор бла джуртларындан кёчюргенини юсюнден къысхасы бла хапар айтайым.
Кече 11 сагъат бола болур эди, бизни орам бла, ол М.Горькийни атын джюрюте эди, джолда баргъан машиналаны тохтаусуз гюрюлдеген ачы тауушлары джукълаб тургъан уллуну, гитчени да уятхан эдиле. Ол кюннге дери биз джашагъан орам бла машина джюрюмей эди. Чынг алгъа анам уяннган эди. Эшикге чыгъаргъа да, терезеден къараргъа да кеси къоркъуб:
- Джабыуну къыйырчыгъын ач да, бу машина тауушла не болдула, терезеден бир къара, - деди меннге.
Мен къарадым. Бир мазаллы машинала, ала бизни къралныкъы тюл эдиле, джолну энгишге бир-бири ызындан тизилиб бара эдиле. Машиналаны кюбюрлерини арт сюреминде сауутланнган экишер аскерчини да кёрген эдим. Ала ёрге сюелиб эдиле.
Танг атар-атмаз, Зеленчук станседе къарачайлыланы джуртларындан кёчюрдюле деген ачы хапар келди. Зеленчук станседен узакъ болмай Хуса элчик бар эди. Анда джашагъан къарачайлыланы джюклеген кёре эдим алагъа.
Биз, сабийле, эрикгенден Хуса элге барыб, школну чардагъына миниб, кийик кёгюрчюнлени тутуучан эдик. Устазла кёрселе, бизни къыстаучан эдиле. Бу джол а, элде киши джокъду, энди ары барыб, кёгюрчюнлени эркин тутайыкъ деб, джолгъа чыкъдыкъ. Кёб да турмагъанлай джетдик элге. Сауутланнган аскерчилени кёргеникде, сейир-тамаша болдукъ. «Была бизге джукъ этерик болмазла», - деб, джууугъуракъ бардыкъ. Аланы бири, автоматын бизни таба бура:
- Ызыгъызгъа къайтыб кетигиз, - деб, хыны сёлешди. Не этерик эдик, аладан къоркъдукъ да, ызыбызгъа терк бурулдукъ.
Не кёрген эдик ол кюн алайда? Ол кюннге дери эл не заманда да къууанчлы, джарыкъ эл эди. Энди уа къуу-шуу болуб тура эди. Мал-зат кёрмеген эдик. Калак итле айлана эдиле. Малланы, элни къыйырында уллу бау бар эди, ары джыйгъан болур эдиле. Школну башында кёгюрчюнле да джокъ эдиле. Аскерчиледен асыры къоркъгъандан стансеге къалай къайтханыбызны да билмей къалгъан эдик.
Не ючюн кёчюргендиле къарачайлыланы джуртларындан деб, кёбле соруу бере эдиле. Тюрлю-тюрлю джууабла табыла эдиле. Сёз ючюн,бир къауумла къарачайлыла душман джанлы болгъандыла, бирсиле да, къарачайлыланы джерлери Гюрджюге керек болгъанды да, аны ючюн кёчюргендиле, дей эдиле. Миллетни асламысы ётюрюк сёзлеге ийнанмай эди. Сёз ючюн, мени анам Евдокия, къарачайлыланы мен иги таныйма, ала сатлыкъла тюлдюле, деучен эди хар къуру да.
Шахтада ишлей тургъанлайыма, мени аскер къуллукъгъа алдыла. 1952-чи джыл мен чынг алгъа Латвиягъа тюшдюм. Анда юрениулени ётюб бошагъандан сора Германиягъа ашырдыла. 1955-чи джыл аскер къуллугъуму бошаб, бюгюнлюкде Къарачай районнга, ол джыллада Клухор район дей эдиле, келиб, биягъы шахтагъа джарашдым.
Мен юч джылны къуллукъ этдим Германияда. Ма ол заманны ичине немчаланы толусу бла билялмасам да, аланы джашауларыны, кеслерини къалай джюрютгенлерини юсюнден бир кесек хапарлы болгъан эдим. Бир да джууаблы халкъды. Ишни бек сюеди. Джерлери алай иги джерле тюлдюле. Алай а алагъа тюрлю-тюрлю ашаула бере, аладан уллу битим алгъанлай турадыла. Сёз ючюн, биз тууар малланы, ууакъ аякълыланы мешхутларын, бачхаларыбызгъа, сабанлагъа тёкмей, къайры болса да чыгъарыб, тёгюб къоябыз. Алай бла кесибизге заран салгъан бла къалмай, табигъатны да кирли этебиз. Биз немчаладан кёб затха юренирге керекли болуб турабыз.
Алай бла мен, 1955-чи джыл аскер къуллугъуму бошаб, биягъы шахтагъа ишлерге джарашдым. Мени шахтёр этдиле. Кёмюр къазыб башладым. Тышындан къарагъанча тынч тюлдю шахтёрну иши. Кёмюрню биз бир джаныбызгъа джатыб къаза эдик. Хар кимни кесини планы бар эди. Ишге эртденбла 7 сагъатда кирсек, ингирде 7 сагъатха дери ишлей эдик. Алай бла шахтёр болуб 24 джыл ишледим. Иги хакъ тёлеселе да, биз алай къууанмай эдик. Кюнден кюннге саулугъубузну бошаб бара эдик. Шахтадан чыкъсакъ, небиз да къап-къара болуб чыгъа эдик. Ёпкелерибизге букъу чёге эди. Талай сагъатны тюкюрюгюбюз кирлениб чыгъа эди.
Мен шахтёр болуб ишлеген джыллада Донбассда Алексей Стаханов деб, шахтёр бар эди. Артдаракъ джыллада ол Социалист Урунууну Джигити да болгъан эди. Аны бизге юлгюге келтириб, бизни да аныча джигер ишлерибизни излей эдиле. Аныча, биз къайдан ишлерик эдик. Донбассда алчы технологияланы хайырландыра эдиле, бизде уа аллай зат джокъ эди. Эски технология бла ишлей эдик.
Саулугъум тамам аман бола башлагъанында, 1972-чи джыл шахтадан кетдим. Тебердиде мермер карьер бар эди да, ары джарашдым ишлерге. Биз, уллу мермер ташланы кесиб, Москвагъа ашыра эдик. Карьерде къарачайлыла кёб эдиле. Ала бла шохлукъ джюрюте эдим.
Мен шахтёр болуб ишлеген заманда къарачайлыла да джуртларына къайтдыла. Аланы къайтханларына бек къууана эдик. Ала келгенлей гюрджюле да тас болдула. Ишлеген заманымда мени джашар джерим болмай, Акъ Къалада бош тургъан юйчюкню сатыб алгъан эдим. Ол оюла кетген эди. Хар несин да таб джарашдыргъан эдим. Кюнлени биринде эки къыз келиб къалдыла бизге.
- Биз Лайпанладанбыз. Кърал бизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргюнчю бизни юйдеги бу юйде джашаб тургъанды. Бизни джашар джерибиз джокъду. Энди юйюбюзню алайынамы огъесе сатыбмы бересиз, ызына къайтарыгъыз дегенлеринде, джукъ да айталмагъанлай, ачха да алмагъанлай, ызына къайтаргъан эдим. Мен къарачай халкъгъа этилген артыкълыкъгъа бир да бек къыйнала эдим. Къазакъла бла къарачайлыланы джазыулары бир-бирлерине ушай эдиле. Кърал къазакълагъа да кёб къыйынлыкъ чекдирген эди. Алай бла Лайпанланы юйлерин ызларына къайтардым, кесиме Малокурганный элде юй алдым. Юйюмю бачхасы уллуду. Тюрлю-тюрлю кёгет тереклерим кёбдюле. Мермер карьерде талай джыл ишлеб, 1983-чю джыл пенсиягъа чыкъдым. Мен экинчи къауумлу сагъатма. Саулугъум аманды. Алай болса да, мен шахтёр болуб ишлеб тебремесем, бизни юйдеги да, бир къауум башха юйдегилеча, ачдан къырыллыкъ эди.
- Мен къарачайлыла бла шохлукъ джюрютгеними бусагъатда да къоймагъанма. Меннге къысха джууукъ джетген эгечим Мария кесини джазыуун Тоторкъулланы Имет бла байламлы этгенди. Мариягъа бусагъатда къарачай тиширыула Мариям, дейдиле. Къарачайча сёлеширге бир да устады. Аланы алты сабийлери барды. Аладан 32 туудукъ туугъанды. Бир-бирибизге барыб-келиб турабыз. Биргеме ишлеген Семенланы Кокайны, Байрамукъланы Къазийни, Темирболатланы Османны дагъыда башхаланы унутмай турама. Аланы бир къауумлары керти дуниягъа кетгендиле, бирсилери алкъын сау-эсендиле. Анда-санда тюбешсек, бир-бирибизни тансыкълар ючюн къалмайбыз.
Юй бийчем Евдокия бла бир джаш бла бир къызны ёсдюргенбиз. Джашыбыз Виктор Краснодар крайда, къызыбыз Люда Зеленчук районда джашайдыла. Аладан тёрт туудукъ туугъан эди да, аланы алты сабийлери барды. Бары да ёсюб джетгендиле, бирери бирер джерде ишлейди. Мен аланы, ала да мени джокълагъанлай турадыла. Къарыуумдан келгенича алагъа болушханлай турама. Пенсиям 24 минг сомду. Къарт адамлагъа кёб зат керек болмайды. Джаш адамла уа ачха керекли боладыла. Аладан джугъуму къызгъанмайма.
Эм ахырында айтырым а буду: къарачайлыланы мен иги билеме. Ала аман адамладыла деген кеси аманды. Бир да таза джюрекли, ишни сюйген, башха миллетлени сыйларын кёре билген миллетди. Мындан ары къарачай миллетни къыйынлыкъла джокъламай, ашхылыкъла, игиликле джокълаб турсунла.
Къобанланы Махмут.
{jcomments}
