Уллу Ата джурт къазауатда джуртларын къанлы джаудан къоруулай, джанларын-къанларын аямай Уллу Хорламны келтирир ючюн кюрешген уланларыбызны бири болгъанды Къанаматланы Есауну джашы Ажу.
Севастополь шахарны аты джигит шахарды. Джау, аны алыр ючюн, бютеу кючюн-къарыуун салыб кюрешгенди. Бу шахар кёрмеген зат къалмагъанды – къолундан келгенича кесин къоруулагъанды, алай а фашист зорчула анга ычхыныб, толу ие болургъа излегендиле. Алай болса да, ётгюр совет аскерчиле анга азатлыкъ келтиргендиле. Ёзге шахар эки джылгъа джууукъну фашистлени аякъ тюблеринде болгъанды.
Кёб къыйналса да, Севастополь башына бошлукъ табханды – бюгюнлюкде аны къоруулагъан  Совет Союзну 240 Джигитини аты мермер ташлагъа джазылгъанды.
Шахарны ёсюб келген тёлюлери аланы атларын азбар биледиле. Ёзге шахаргъа Къызыл байракъны такъгъан таулу джашны аты ол тизимде джокъду. Нек? Ажу Совет Союзну Джигити атха 1944-чю джыл, Севастополгъа Къызыл байракъны такъгъандан сора, теджелгенди, алай а ол кёзюуде аны халкъы, аман бетли болуб, джуртундан узакъгъа атылгъанды. «Воинское звание – рядовой» деген китабны автору Илья Поликахин Севастополну азатлагъанланы бириди, Совет Союзну Джигитиди. Китабында ол былай джазгъанды: «Биз бешеулен эдик. Немчала бугъунуб тургъан джерлеринден акъырын башларын кёлтюрюб къарайдыла, сора юй таба тебрейдиле. Ала кёбдюле, къолларындан келликди бизни къагъыб къояргъа, мени, Павлик Кирченкону, Головняны, Гунькону, Къанаматланы Ажуну…»
1944-чю джыл май айда рядовой Поликахин «Знамя Победы» деген аскер газетде «Зареяло Красное Знамя» деген назмусун басмалайды.

«Неси Канаматов,
            ты знамя в руках,
Над городом вывесим
                               знамя!
…Жители к дому
           со слезами бегут,
Приветствуя Красное
                            знамя».
Къазауат бошалгъандан сора ол кесини «Подтверждениесинде» былай джазады. «Мен, Илья Иванович Поликахин, Совет Союзну Джигити Къанаматланы Есауну джашы Ажуну аламат таныйма. Экибиз да 51-чи Армияны 953-чю атыучу полкунда къуллукъ этгенбиз, тахсагъа бирге кёб кере баргъанбыз.
Эсимдеди, 1944-чю джыл майны 9-да аскерчи къауум, лейтенант Михаил Головня бла полкну башчылыгъыны буйругъу бла джау бла уруш этгенибизни да тохтатмагъанлай, Севастополну аралыгъына джетиб, тенгиз метеостанцияны башына Къызыл байракъны такъдыкъ. Бу джигитлиги ючюн Къанаматланы Есауну джашы Ажу «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелген эди. Алай болса да юч кюнден Къанамат улуну, аскерден башына бош этиб, бир белгисиз чурумла бла Орта Азиягъа ашырыб джибердиле. Къанамат улуну аты меннге багъалыды».
Бу подтверждениени Поликахин 1944-чю джыл джазмагъанды, джазаргъа мадары да болмагъанды, ол къутсуз заманлада анга киши да тынгыларыкъ тюл эди. Къанамат улу, керти джигитлик этиб, кёзге илинмесе, бир да ишексиз, аны урушну аягъына дери фронтдан аллыкъ болмаз эдиле. Ол себебден тюзлюкню терсликге бёлеб, болгъанны къатышдырыб айланнган эгетле джигит Ажуну Иванов областха чегет кесерге ашырадыла.
Алай болса да, ол уруш этген 51-чи Ударная Армия 1944-чю джыл майны 20-да кесини 36-чы номерли буйругъу бла Къанамат улуну «Къызыл Байракъны» ордени бла саугъалайды.
СССР-ни Къоруулау министерствосуну Ара архивинде былай джазылгъанды: «В бою 27.01. 1944 года помощник  командира взвода автоматчиков 3-го стрелкового батальона 953-го стрелкового полка 257-ой Краснознамённой стрелковой дивизии старший сержант Ажу Есауович Канаматов в окрестностях села Уржин Красноперекопского района Крымской АССР занял выгодный рубеж и умело расположил свой взвод. Контратака противника была отбита. В результате было уничтожено два взвода солдат и офицеров, и тем самым был обеспечен успех в бою для всего батальона. Товарищ А.Е. Канаматов лично уничтожил 11 гитлеровцев. За этот подвиг он был награжден Орденом Славы III степени».
Поликахин 1995-чи джыл январны 28-де ётген заманланы юсюнден режимден къоркъмай былай джазгъанды… Кърымны къоруулагъанланы ичинде Ажудан сора да кёб къарачайлы болгъанды. Севастополну къоруулай, 1941-чи джыл Къобанланы Зекерьяны джашы Сагъыт, Джуккаланы Чомурну джашы Магомет, Тохчукъланы Топаны джашы Азрет джан бергендиле. 1942-чи джыл Севастополну азатлауда Герюкланы Хусейни джашы Умар джан бергенди. Ёзденланы Локъманны джашы Махмут, Ёзденланы Мидууну джашы Хамит, Акачыланы Дауутну джашы Магомет атсыз-чуусуз болуб къалгъандыла. Кърымны къанлы джаудан тазалай 1944-чю джыл Баиланы Матайны джашы Ибрагим джигитлик этиб ёлгенди.
Къарачай халкъны керексизге зор бла туугъан джуртундан къум тюзлеге ашыргъанын да къулакъгъа алмагъанча этиб, Сталин 1944-чю джыл Симферополь бла Сапун-Гораны зорчуладан азатлай Сивашны ётген заманда ётгюрлюк танытхан Джанибекланы Алийни джашы Магометни юч кере Бюсюреу къагъыт бла саугъалагъанды.
1944-чю джыл февралны 22-де Сивашны ётюб комбригни джанын юч кере къалдыргъан Атабийланы Османны джашы Солтан талай орден бла медалгъа ие болгъанды. Аны тирилиги эмда башчылыгъы бла 1944-чю джыл майны 7-ни кечесинде Балаклавадан Сапун-Горагъа баргъан тюзде миналаны ариулаб, танкалагъа джол ачылгъанды. Сиваш ючюн баргъан сермешиуледе Токъланы Али-Солтан да болгъанды. «Къызыл Къарачай» газетни баш редактору Байкъулланы Пагону джашы Абул-Керим Сивашны буз сууу бла джюзюб ётгенди. Ол, батальонну командирини заместители болуб, кесини нёгерлери бла 1943-чю джыл октябрны 17-де 19 фашист танканы кюйдюргенди, кеси да ауур джаралы эмда сокъур болуб къалгъанды.
Тамада медсестра Чычханчыланы Фатима, Алийни къызы, Керч богъазны ётген заманда «Ётгюрлюк ючюн» деген медаль бла саугъаланнганды. Немчала кюйдюрген совет самолётну лётчигин, башындан окъ-тоб къуюла тургъанына да къарамай, уруш баргъан тюзден чыгъарыб, джанын къалдыргъанды.
Кърымны джаудан сыйырыр ючюн кюрешгенлени ал сафларында баргъанланы ичлеринде Аджиланы Аубекирни джашы Назим, Атабийланы Чолманы джашы Хусеин, Байрамкъулланы Текалийни джашы Абдул-Керим, Чагъарланы Азретни джашы Осман, Къара-Тенгиз флотну аскер кемесини связисти Чотчаланы Кочура, Ибрагимни къызы, тахсачы Ёртенланы Роза, Зулкъарнайны къызы да, болгъандыла.
Кърымны азатлыгъы ючюн Гебенланы Эльмырзаны джашы Добай, Хасанланы Муссаны джашы Магомет, Алийланы Мамманы джашы Шаухал уруш тюзледе джан бергендиле.
Къарачай халкъны тууар вагонлагъа джюклеб, къум тюзлеге ашырыб, шам джуртубузгъа, рысхыбызгъа-мюлкюбюзге башхала ие болгъан кёзюуде къарачай халкъны джашлары бла къызлары дунияда эм кючлю джау аскер бла, асланлача, сермешгендиле. Аланы ичлеринде эм уллу джигитликни этгенлени бири уа Къанаматланы Ажу болгъанды. Ол Севастополну эм мийик джерине деу къралыбызны байрагъын такъгъанды. Аны чексиз ётгюрлюгю тарихни бетине кетерилмезча мухур урулуб джазылгъанды.
«Знамя Победы» деген газетни 1944-чю джыл майны 14-де чыкъгъан номеринде джазылгъандан бир юзюкню келтирейик. «- Отец, отец! Скажите нам, где здесь самое высокое здание? - окликнул коммунист Канаматов старика, показавшегося из укрытия. – Вот оно, вот, - старик указал на здание Морской метеослужбы и обнял разведчика. – Сынок, мой милый!..
- Как же взобраться? – осматривая дом, сказал Илья Поликахин.
- На Сапун-Гору залезли, и на дом взберёмся, - ответил Канаматов. И хватаясь за карнизы здания, за торчащие камни Ажу Канаматов, а за ним лейтенант Головня быстро залезли на крышу здания.
Дуновение с моря развернуло красное полотенище.
Немцы взбесились. Они открыли по флагу сильный артиллерийский и миномётный огонь. До 50 фашистов бросились к зданию. Комсомолец Николай Гунько, лейтенант Головня и Канаматов начали крестить гитлеровцев очередями автоматов, рядовые Кириченко и Поликахин расстреливали бандитов в упор».
Къанаматланы Ажу тамам батыр аскерчи болгъанын, Севастополну эм мийик джерине байракъ  тагъаргъа андан алгъа киши чыкъмагъанын 1944-чю джыл Поликахин Илья Иванович къошмай-къоратмай болгъаныча джазгъанды. Арадан онла бла джылла ётгенден сора ол 1995-чи джыл кесини «Подтверждениесинде» да ол затны къайтарыб айтханды. Къанамат улуну юсюнде тюзлюк орнун табмагъанына къыйналгъанына сёз да джокъду.
Отставкадагъы полковник, урушну экинчи группалы сакъаты Казбек Фёдорович Бтемировну джазгъаны да бегитеди бизни джердешибиз Къанаматланы Ажу «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгенин.
«Я, бывший комсорг 953 стрелкового полка 257 Краснознамённой Сивашской, ордена Суворова стр. дивизии Бтемиров Казбек Фёдорович настоящим подтверждаю, что Канаматов Ажу Есауович после боев за освобождение Крыма и г. Севастополя в середине мая 1944 года командованием полка представлялся к высшей награде Родины – званию Героя Советского Союза. Этой высокой награды он удостаивался за мужество и героизм, проявленные в боях при штурме Сапун-Горы и освобождении Севастополя в составе штурмовой группы разведчиков под командованием лейтенанта Головни М.С. 7 мая 1944 года. Эта штурмовая группа в числе первых водрузила полковой Красный флаг на гребне Сапун-Горы, одной из первых ворвалась на окраину Севастополя и, завязав уличные бои с превосходящими силами обороняющегося противника, захватила пятиэтажное здание Военно-морской гидрометеослужбы в Южной бухте утром 9 мая 1944 года, на котором водрузила полковой Красный флаг. Фашисты отчаянно контратаковали смельчаков, пытались уничтожить наших бойцов и сбить Красный флаг. После двухчасового боя на помощь подошли основные силы полка, которые увидели перед зданием более ста фашистских трупов.
Умелые действия штурмовой группы, героизм и мужество её бойцов, где Канаматов А.Е. был застрельщиком и душой группы, во многом способствовали успешному выполнению полком поставленной задачи по захвату центра г. Севастополя.
Об этом подвиге наших бойцов восторженно писали фронтовые газеты. Все члены штурмовой группы были представлены к высоким правительственным наградам, в том числе и к званию Героя Советского Союза. Штурмовой Красный флаг хранится в фонде боевых реликвий Центрального музея Российской Армии».
Ёлеме-къалама демей, Джуртун джаудан, джигитча, къоруулагъан Къанамат улу къазауатны отлу джолларын да ётюб, Орта Азияда миллети бла бирге тутмакъ азабны да чегиб, тарих джуртуна къайтыб, мында да юй да ишлеб, халкъ мюлкню да аякъ юсюне салыр ючюн кюрешиб, пенсиягъа да чыгъыб, 1992-чи джыл дуниядан кетгенди.
Алай а анга буюрулмады Джигитни Алтын Джулдузун къолуна алыргъа, 1995-чи джыл таулу халкъыбызны, аныча тогъуз уланына «Россия Федерацияны Джигити» деген атны берилгенин кёрюрге, къууаныргъа да.
- Севастополь да, Кърым да джангыдан кеслерини керти иелерине – Россиягъа - къайтхандыла. Аланы джаудан азатлар ючюн кюрешген Ажу да, ким биледи, тюзлюк орнун табыб, анга буюрулгъан сыйлы атны алыр, деб умут этеме, - дейди Къанамат тукъумну башчысы Сагъыт. – Бизни миллетибизде Ажуча энтда адамла болгъанлары себебли, бу ишни – унутулуб тургъан тюзлюкню орнуна салдырыб, «Россия Федерацияны Джигити» деген атны тыйыншлы адамларыбызгъа ататыуну – къолгъа алыргъа керекди деб, келеди кёлюме.
Тюзю да алайды. «Къымылдагъан тиш тюшер, башланнган иш битер» деб, халкъда бош айтылмайды. Архив документле шагъатлыкъ этген ётгюр уланларыбызны джигитликлерин ёлюмге хорлатыргъа эркинлигибиз джокъду.
 
МАМЧУЛАНЫ Дина.
 
{jcomments}