Къарачайлыла керти селекционерле болгъанларын кёбле айтадыла. Аланы юслеринден алимле кеслерини илму ишлеринде да джазадыла. Къартла айтхандан, малчылыкъда, къанатчылыкъда, чибинчиликде, итчиликде къарачай тукъумлу агъачлы атларыбыз, къойларыбыз, ийнеклерибиз, доммайларыбыз, эшеклерибиз, къадырларыбыз, итлерибиз, бал чибинлерибиз, къазларыбыз, бабушларыбыз, тауукъларыбыз, кертмелерибиз, алмаларыбыз болуб тургъандыла. Аланы асламысы бусагъатда да табыладыла. Джерчилик санагъатны алыб къарасакъ, былайда да адам эс бёлюрча джетишимлерибиз кёрюнедиле. Къарачай-Черкес Республиканы эл мюлкюню министри къуллукъну толтуруб тургъан Ёзденланы Шарафутдиннге 70-чи джыллада бир къарт айтхан хапаргъа кёре, эртделеден бери да къарачай тукъумлу нартюх болуб тургъанды. Аны ата-бабаларыбыз селекцияны джолунда кёб джылланы кюрешиб къурагъандыла. Ол башхаладан бир тюрлюдю. Къарачайлыла бурун бачхаларында салыб ёсдюрюб, иги битим алыб тургъандыла. Къазанны отха салыб, къыздырыб, ууулгъан нартюхден бир кесек къуюлуб башы джабылса, ол бары да бир кесек заманны ичинде къурмач болуб къалгъанды. Неда отну кёсеуюне джууукъ салыб, бишириб ашагъандыла.
Къарачай кенгере, джайыла, джангы элле къурала баргъандыла. Ала Джёгетей Аягъы районнга кёчген сагъатларында да къарачайлыла нартюхню салыб тургъандыла. Шарафутдин айтхандан, бусагъатда да Джёгетей Аягъыны, Важное элни къазакълары ол къурмач нартюхге «Карачайка» дейдиле.
1970-чи джыл, мен 5-чи классха баргъан сагъатымда, анамы анасы Чораланы Айшат бла тура эдим, анга ол, сагъатда 70-ге джууукъ бола эди. Бачхасына акъ нартюх сала эди. Качанланы узунлукълары 30 сантиметрден аслам болур эдиле, уллу бюртюклери бирча тизилиб, базыкъ, ариу качанла эдиле. «Унутма джашым, эсингде тут. Атам айтыучан эди, была къарачай нартюхледиле», - дегенлей тура эди меннге нартюх салгъан, оргъан, джыйыб уугъан сагъатыбызда.
Джауумлу неда къургъакъ джыл болса да, къарачай тукъумлу нартюхле иги битим бергендиле. Акъ, сары нартюхле бла къарачайлыла сюйюб хайырланнгандыла, нартюх ундан кёб тюрлю ашарыкъ этгендиле. Къартла айтхандан, къарачай нартюхню витаминлери, адамгъа саулукъ берген башха затлары бардыла. Аны татыуу игиди, джауу кёбдю. Мадар этилмесе, «Карачайка», акъ нартюх да къуруб къалыргъа джетиб турадыла. Ол затха сагъая, къарачай тукъумлу нартюхню сакъларгъа, джакъларгъа керекди.
Лепшокъланы Хусеин.
{jcomments}
