Бюгюн а хал къалайды?
Заман неге да тюрлениуле кийирмей къоймайды. Бюгюнлюкде къарачайлылада-малкъарлылада къой союу эмда санлау тёреси да башхаракъ болгъанды. Энди   Малкъарда къурманлыкъ къой малдан 16 юлюш чыгъарылады. Алгъын кёкюрек тёш, анга ногъана деб да айтадыла, ол санаугъа кирмегенди. Айтыулагъа кёре, малланы иеси алагъа салгъан къыйыны, джайда, къышда да аланы ызларындан айланнганы ючюн эм татлы джерин, кёкюрек тёшюн, кесине къойгъанды. «Тёзген тёш ашайды» деген нарт сёз да андан джаратылгъан болур.


 Джан сюекни да бёлмегендиле. Бусагъатда уа аны эки этедиле: джан сюек эмда джан сюек тешикли къалакъ. Алгъын тиширыулагъа хант юлюш чыгъарылмагъанды. Артдан артха ол джорукъ да тюрленнгенди.
Къойну башы бойнуна къошулгъан джикни ашха къошмайдыла. Анга къурмустукъ (атлант) да деучендиле. Боюн аркъа уа юйню иесине къалады, бычакъ джетген джерин хант юлюшге салмайдыла. Къулсюймез, юч тёбе деб къойну къуйругъундан келген юч джикге айтадыла. Ол, этини бек татлы джери, къызлагъа бериледи. Ала да аны ашагъандан сора оюн къурайдыла, сюекни итге атыб. Алса, къыз джууукъ заманда эрге барлыкъды, дейдиле.
Шеше, кегей сырт сюеклери (омураулары) хант юлюшге къошакъгъа салынадыла. Къабыргъаларына джабышхан джумушакъ этге джён дейдиле. Бир-бирде аладан джёрме этиб да къоядыла. Ушхолу (ич хатхулары) деб малны ичине айтхандыла: ёпкеси, баууру, джюреги, ичегиси, бюреги, къара ичегиси. Сёсю деб джёрмеден артыкъ къалгъан къара ичегиге айтадыла. Аны ариу сыгъыб, тёгерек чулгъаб биширгендиле.


Къурманлыкъ
Къурманлыкъ малгъа ючджыллыкъ къойну – узаданы – сайлайдыла, аны къыяуу болмазгъа тыйыншлыды. Джаурун къалакъны юсюнден айтайыкъ былайда. Буруннгу тюркле, анга къарагъандан сора, аны кемирчегин, сындырыб, отха атхандыла. Нек дегенде, анга башха адам кёз джетдириб, алгъын къарагъанны джазыуун билирге боллукъду деб ийнаннгандыла.
 Къойну кёкюреги бла къарынын джыргъанда, кемирчек чыгъады. Аны сойгъан джерде къабыргъагъа джабышдырыргъа керекди. Ол мал халалды деген магъананы тутады.
Хант юлюшлеге къошулмагъан джети зат: бауур, бюрек, джюрек, ёпке, боюн аркъа, къулсюймез, аякъла.
Ашха салынмагъан джети зат: ёнгеч, ёт, джюрек къулакъ, талакъ, уятлыкъ, безле, къууукъ (тиши малда – къозу орун).
Джюрюген тёрелени юслеринден айтханда, биз нени да онг джаны сыйлыды деб белгилейбиз. Ол да бошдан тюлдю. Тюрк халкъланы бурун джашауларыны дуниясы былай бёлюннгенди: онгу-солу, башы-тюбю, аллы-арты. Онг джаны – кюнчыгъышха, сол джаны - кюнбатышха саналгъанды. Биринчисинде кюн чыкъгъанды, джашау къуралгъанды, берекет джюрюгенди. Андан салгъандыла юй джуртланы эшиклерин ары буруб, анга кёре къуралгъандыла тёрелени джорукълары да. Ёмюрле ётген эселе да, бюгюн да къойну къурманлыкъгъа союу бла бирге аны санлау, юлюш этиу, сыйлау да мийик дараджада сакъланадыла.


Ашына кёре - табагъы, балына кёре - къалагъы
Бу бёлюмде, баш темабыздан бир кесек кетиб, эсибизни башха джанына бёлейик. Былайда къарачай-малкъар халкъда аш-азыкъ бла байламлы джюрютюлген талай агъач сауутну атларын эсибизге тюшюрейик. Ол да бюгюнлюкде уллу магъананы тута болур. Нек дегенде, ала унутула баргъан затладыла, алай сыйлау тёрелерибизде аланы энчи джерлери, орунлары болгъанды, къыйматлары да энчи эди.  
Тепси – агъачдан ишленнген ючаякълы тёгерек аш къанга. Аны джанына, бек кёб болса, юч, эки неда бир адам олтургъандыла. Аталадан къала келген, берекетден толу болуучу, адамланы алларына аш салгъан уллуракъ къангагъа биз ашлау дегенбиз. Къууанч бла байламлы аш салыннганнга уа - сый къанга. Анга кёре да, агъач гоппанла, чара, чанакъ, чёмюч, аякъ, табакъ. Биринчи сагъыннганыбыз – эки саблы алгъыш аякъ деб джюрютюлгенди.

 
{jcomments}