Джердешлерибизни ичинде, ким къайда, къаллай ишде урунса да, кеслерине «атчыла» деб айтдыргъанла кёбдюле. Ёмюрлени теренинден бери да адам улусуна тенглик, нёгерлик да этиб келген огъурлу хайуанлагъа – атлагъа - тыйыншлы махтау бериб, сюйюб, аяулу кёрюб тургъандыла адамла да. Бюгюн да алайды. Ол къауумну ичинде Орусланы Магометни джашы Кълыч-Герийни айырыб айтыргъа тыйыншлыды.
Орус улу 1942-чи джыл Красногор станседе (Ат джыл) туугъанды. «Ол джылны энчи астрология тамгъасыны тамалында джумушакъ халилик, джюрек ачыкълыкъ, учунмакълыкъ, тутхан иши бла къаджыкъмай кюрешиу баш орун алыб турадыла. Аны юсюне да (эркишилеге) таукеллик бла ётгюрлюкню къошсакъ, «Ат джыл» туугъан адамны сыфатын, халисин суратлаб айтханнга толу саналлыкъды», - деб джазылады Россияда белгили гороскопланы биринде.

Кълыч-Герийни бир джылы толургъа аны миллети бла бирге Орта Азиягъа сюргюн этиб ашыргъандыла. Халкъны юлешиб бирер регионда орунлашдыргъандыла. Алай бла Магометни юйдегиси Къыргъызстаннга тюшгенди.
Оруслары тюшген элдеги мюлк джерчилик бла, малчылыкъ бла кюрешгенди. Анда, башха мюлкледеча, «заготскот» предприятие ишлегенди. Ол предприятиеде тууар малладан сора да атлагъа къарагъандыла. Аякъ юсюнде джунчумай сюелирге джангы юреннген Кълыч-Герий ол джылында огъуна ат юсюнде айланыргъа бек излеучю джашчыкъ болгъанды. Ол атха ненча кере минсе да арымай, джыгъылыб тюшмей туралгъанды. Ахырында ат белинде айланыргъа уста да болгъанды. Аны ючюн элчилери анга, «Ат тери» деб, атагъандыла. Джылла ёте, Орус улу да абадан бола келиб, атланы юслеринден терен хапарлы джаш болады. Аны ол фахмусу элге джайылады. Кесине ат сатыб алыргъа излеген адам болса, элчи къартла: «Кълыч-Герий бла оноулаш, ол сеннге ат сайлай билликди», - дегендиле. 20 джылгъа джетгенинде уа, Кълыч-Герий киши джер-джюген салалмагъан къара-тору атны – Чубурну - джерлеб минеди да, аны джарау этеди. Чубур, чочуб, табанларгъа кюрешиб, кёб къыйнайды кесин да, Орус улуну да. Ат, башха мадарын тауусханында, джерге джатыб, аунаб да кёреди. Алай а Кълыч-Герий эмилик аджирни «лагъымларына» кесин дженгдирмейди. Ахырында сылыт болгъан аджир тири джашха бой салады. Алайдан узакъ болмай колхоз сабанда ишлей тургъан элчилери Орус улу бла къара-тору аджирни кюрешлерине сейирсиниб къараб тургъандыла. Аджир джерге джыгъылгъан кёзюуде уа, андан ары тёзалмай, Кълыч-Герийге кёл бериб: «Хомухлукъ этме, джигит!» - деб къычыргъандыла. Иш тыннгандан сора уа, келиб, Орус улуну алгъышлагъандыла.
Кавказгъа - ата-бабасыны джуртуна - къайтхандан сора, Орус улу кесине усталыкъ сайларгъа керек болады. Ол, кёб сагъыш эте да турмай, Первомайское элде зооветтехникумда окъургъа кетеди. Аны къызыл дипломгъа тауусуб чыгъады. Ёзге, аны бла тохтаб къалыргъа сюймейди. Ставрополда эл мюлк институтха киреди. Аны да бошаб, баш билимли эл мюлк уста-зоотехник болуб къайтады да, Черкесскеде Асыулу юзюклю малла къураучу эл мюлк бирлешликде ишлерге джарашады. Бир бёлек джылдан сора Невинномысск, Кочубей, Курсавка, Шпаковка районланы (Ставрополь край) районла арасы Асыулу юзюклю малла къураучу эл мюлк бирлешликни тамадасыны заместители болады.
Ол джылланы кёзюую къарачайлылагъа алай таб заман да тюл эди. Нек дегенде, халкъ кесини джуртуна къайтыргъа мадар табханлыкъгъа, анга толу реабилитация этиу эсде да джокъ эди. Ма ол заманда къарачай халкъны джангырыууна кесини къыйынын къошаргъа къаст этиб, Орус улу, къарачай тукъумлу атланы джангыдан къураргъа таукел болады. Не мадар да этиб, ол ашхы муратына джетерге излейди. Алай бла 10 джыл чакълы бир заманын аны бла кюреше ашырады. Башлагъан ишине толу берилиб кюрешир ючюн, Кълыч-Герий чырмауланы хорларгъа, саулугъун да аяусуз этиб ишлерге керек болады. Андан сора да уллу къуллугъун къоюб, мюлкню зоотехниги болуб джарашады. Къаллай джарсыугъа тюшсе да, не тюрлю чурумланы да хорлаб, халкъына игилик этерге учуннган Кълыч-Герий муратына джетеди! Андан бери къарачай тукъумлу атла керти да болуб тургъанларына, аланы къарачай атла болгъанларына бюгюнлюкде киши да дау салмайды. Ол ишде Орус улуну кемсиз уллу къыйынына кърал тыйыншлы сый, магъана бергенди. Айхай да, Кълыч-Герий ол заманнга «Махтаулу атчы» атха ие болуб тургъанды. Аны этген иши – къарачай атланы юзюгю кърал реестрге энчи халда тюшгенди. Эл мюлкде уллу билими уа, республикабызны эл мюлк санагъатында терен хайырландырылгъанды. Атланы юслеринден айтсакъ а, бюгюн къарачай тукъумлу атланы керти да бизни миллет къурагъанына киши да ишекли болаллыкъ, дау салаллыкъ тюлдю!
1998-чи джыл бютеу джер юсюню белгили атчыларыны Ингилизде боллукъ тюбешиулерине бизни къралдан юч адам баргъанды. Аланы экиси москвачы устала, ючюнчюсю уа бизни джердешибиз Орусланы Кълыч-Герий болгъанды. Кесини арымай-талмай, къаджыкъмай ишлегени бла аллай уллу сыйгъа тыйыншлы болгъанды. Аны бла бирге халкъыбызны дуниягъа белгили атлары болгъанын баямлаб, джакълаб келгенди ол уллу дараджада ётген тюбешиуде. Андан сора да, миллетибизни аллай уллу кёргюзюмю республикабызны да, къралыбызны да атларын иги бла айтдыргъанды.
Бу ишле бла тамамланыб къалмайдыла махтаулу джердешибизни урунуу джетишимлери. Ингилизден къайтхандан сора, Орус улу айтхандан, тыш къраллы атчыла бизни усталаны «сыйлы ташны» «чауул ташдан» айыра билгенлерине толу ишексиз болгъандыла. Анга кёре да бизни усталаны оюмларына тыйыншлы эс бёледиле.
- Анда уа бир затха сейир-тамаша болгъан эдим, – дейди Кълыч-Герий, сагъышлы болуб, - бизни совет адамланы джашау болумлары Ингилизде атланы турмуш халларындан эсе къолайсыз эди. Ол зат мени бек мыдах этген эди.
Кълыч-Герийни ашхы ишлери сынгар бу затла бла тамамланыб къалмайдыла. Ол, Россияда махтаулу эл мюлк къуллукъчу болгъаныча, Европаны эм мийик тау тёппесине атла бла ёрлеу ишни къурагъан адамча да белгилиди.
- Сабий заманымда къартладан эшитиучен эдим, - дейди юлгюлю атчы, – «джангы джетген бир къыз, атха миниб, Минги Тауну башына чыкъгъанды, андан а тюшмей къалгъанды», деген таурухну. Андан бери белгили тауубузгъа атла бла ёрлерге боллукъмуду экен, деген акъыл башымдан кетмей джашадым, - дейди Орус улу. 1980-чы джылдан бери уа, ол умут анга тынчлыкъ бермей тургъанды. Алай а сынгар 1998-чи джыл мадар табханды ол излемин да толтурургъа. Ол заманнга аны саулугъу къолайсызгъа айланнганы амалтын, кеси къошулуб иш баджаралмай, башчылыкъ, оноу этиб тургъанды. Минги Тауну ёмюрлюк бузларына чыгъарыкъ бёлекни хазырлай, джылкъычыланы да, атланы да къурайды. Къурагъан бёлегин ашыра «Пастухово» приютха дери барады. Алайда къалыб, таугъа кетгенлеге тилек тилей, сакълаб турады. Ол джыл августну 12-де, заман 11 сагъат бла 30 такъыйкъа бола, ол бёлек Минги Тауну кюнбатыш джанында тёппесини башына чыгъады. Ол джыйынны къурамында Биджиланы Магомет, Каппушланы Дахир, Джатдоланы Мурат «Имбир», «Даур» эмда «Хурзук» деген атла бла Минги Таугъа ёрлейдиле. Аллай уллу ишни къурагъан Орус улуну да Россияны джер юсюнде рекордланы эсебге тюшюрюб туруучу комитети Хурмет диплом бла саугъалагъанды.
Кълыч-Герий уллу атчылыкъ сынамын хар кимге да айтыргъа, билдирирге огъайы болмагъанлай джашайды. Аны кеси кёрген, билген, сынагъан затланы юслеринден джазгъан илму статьялары республикабызда, андан тышында чыкъгъан газетледе кёб кере басмаланнгандыла. Андан тышында да Орус улу «Лучшие жеребцы карачаевской породы» эмда «Карачаевская порода лошадей» деген эки китабны авторуду. Ол китабла атланы сюйгенле бла аланы ёсдюрюрге излегенлеге тыйыншлы хапар берирча, тюбсюз «билим тенгизледиле». Ма алай, халал урунууу эмда ары дери киши эталмагъан ишлери бла кесини атын ёлюмсюз этгенди Кълыч-Герий. Анга бусагъатда 75 джыл болады. Ёнге кёлю джарыкъды, энтда халкъына, къралына джараргъа излеми, учунууу сёнгмегенди. Биз да анга кючлю саулукъ, узакъ ёмюр, ишинде джетишимле теджейбиз.

Созарукъланы Норий.