Къарачайда отну (порох) бек эртде заманлада огъуна эте билгендиле. От этиулери башха джерледе тюбемеген энчи лагъым бла болгъанды. Къурамы юч затды: залыкъылды, къая от, тал терекни кёмюрю. От этиуге залыкъылдыны къуру чирчиги джарайды. Чирчикни чагъарыны аллы бла, бассанг джау чыкъгъан, бишген заманын мараб алай джыйгъандыла. Башха чирчиги, не чапырагъы, не тамыры джарамайды. Экинчи къурам юлюшю – къая от. Къая от тытыргъа ушаш болады. Ол мумий эмда джууа къаяда ёсгенча, тешикледе, таш джарылгъанлада да битеди. Къаялада догъурача болуб, гырт-гырт чыгъады, бир-эки джумдурукъ тенгли болуб ёседи.

Къая отну букъусу да болады. Алай а къая отну кристалл джылтырауукъ къатычыгъын джыйгъандыла. Ол Хурзук тёгерекде къая тюбледе, дорбунлада, къая тешикледе артыкъ кёб тюбегенди. (Бу хапарны айтхан Ислам, «сера/sera» магъадан бла «къая отну» бир-биринден башхалатады. Къая отну илму-химия атын табалмагъанма). Залыкъылдыны чирчиги бла къая отну бир-бирине къошуб, чоюннга салыб, къатышдырыб, булгъанма этиб къайнатхандыла. Залыкъылды чирчик бла къая отну юлюшлерин тенг этгендиле неда чирчик бираз артыкъ болгъанды. Булгъанма бирча сары болуб, кёмюк чыкъгъынчы къайнаб, какча болгъанды. Сора какга (булгъанмагъа) тал терекни кёмюрюн къошхандыла. Къошулгъан кёмюр какны ёлчеминден тёртден бирге джууукъ юлюш болгъанды. Талны кюлюн тюл, кёмюрюн къошхандыла. Талланы да  бу ишге джараулусу чегет тал (осина) бла суу тал (верба) болгъанды. Агъач кёмюр булгъанмада эриб, булгъанма джармача болады. Сора аны бла от этиу бошалады, от хайырланыргъа хазыр болады.

Шкок окъгъа къоргъашын керекди. Къоргъашын Уллу Къарачайда керек болгъаныча бир табылгъанды. Тынч эм джууукъ алыннган джери Худес суугъа джетмей, Къарт-Джуртдан эки-юч къычырым тёбен болгъанды. Алайда, 1891-чи джыл, магъадан къазгъан Эльбрусский элчик къуралыб, къазмадан къоргъашын чыгъарыб тургъандыла. 1975-чи джыл къоргъашын бошалгъанды. Бурун къарачайлыла Ысхауат сууну эмда анга къошулгъан Мушт сууну къулакъларында къоргъашын табхандыла.

 

 Сылпагъарланы Ахмат

 
{jcomments}