1396-чы джыл Асхакъ Темир Алан къралыбызны чачхандан сора, уллу халкъыбызны къалгъан кесекчиги таугъа ыхтырылыб, бек къыйын турмушда кечинмек этгенди. Алай болса да, тёлюле ата-бабаларындан къалгъан тин, мал байлыкъларын тюгел айнытыб къоялмагъан эселе да, кёб затны сакълай, аны туудукъларына бере келгендиле.

          Сёз ючюн, къарачайлыла сапынны къалай этген амаллары, лагъымлары да бек сейирди.

Сапынны эте билген миллетни, юсю-башы, саны кир болмагъаны ол хакъды. «Окъууну, билимни, джарыкълыкъны дуниягъа биз джайгъанбыз!» – деб, къычырыкъ-хахай этиб, бюгюнлюкде махтаныб тургъан католик европачыланы, орта ёмюрледе юслери-башлары асыры кирлиден, аман ийис этгенден, адам къатларында чыдарча болмагъанды. Ол кёзюуледе уа бизни ата-бабаларыбыз силти сапын бла кийимлерин, санларын джуугъандыла. Тиширыула узун чачларын силти сапын бла джуусала, чачлары асыры тазадан зыр-зыр этгенди.

         Неда къарачайлыланы шкок от (порох) эте билгенлери, кеслери хырлы шкокла этгенлери, уруш болса таулада амалла, лагъымла этгенлери – была барысы да тамыры теренден келген айдын халкъ болгъаныбызгъа шагъатлыкъ этедиле.

           Кёб болмай, Сылпагъарланы Ахматны «АЛАНХАЗАР СЫРЫ» деген китабын окъугъанымда, авторну бир-бир оюмлары бла, мени сартын, мен толу хош болуб къалалмайма. Алай болса да, Сылпагъар улу кёб ашхы затланы бизден эсе алгъа эсгериб, излеу-тинтиу ишле бардырыб, тюз сёзле бла аланы осмакълайды да, аны ючюн авторгъа джюрек разылыгъымы билдиреме. Алайды да, Сылпагъарланы Ахматны китабында окъуб, мен кесим сейирсиннген, кёлленнген затланы башхала да окъусала деб умут эте,  халкъыбызны  бир къауум амалларын, лагъымларын Ахматны китабындан алыб, «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейме.

                                                                  ДЖАЗАЛАНЫ  Лида,

                                                         КъЧР-ни махтаулу журналисти.

                                          Сапын этиу

 Ал заманлада мурса (крапива) хансны, кийик къудоруну, бурчакъны (горох), эмизикни (клевер) чёблерин, чапыракъларын, мант хансны (лопух) тамырын, чапыракъларын кюйдюрюб кюл этгендиле. Бизге джууукъ заманлада къудордан (фасоль, горох), джюзтюрлю хансдан (люцерна) да кюл алгъандыла. Джюзтюрлю ханс  латинча "Medicago", къудору " Fabaceae" болады. Ызы бла кюлню джуруннга салыб, джурунну элек орнуна хайырландыра, суу къуюб кюлню сюзгендиле. Аллай кюлню сюзюб чыкъгъан сууну аты силти суу болгъанды. Силти сууну кёб къайнатыб сууун чыгъаргъандыла. Суу къайнаб чыкъса, къум къалгъанды, аны аты "силти" болгъанды. (Мени кёлюме келген бла силти бла селитра бир болмагъанлыкъгъа, "силти" сёз саулай дуниягъа джайылгъан латин "селитра" сёзню аллы болур). Сора силтини тёрт-беш ёлчемине бир джау ёлчемни къошуб, къол ууучда джуммакъчыкъ этгендиле. Силти къумну (кристалланы) бир-бирине тутдурургъа сары джаудан ич джау иги болгъанды. Силти бла джау джуммакъ бир-бирине къатышыб, къол ууучха сыйыныб, саб/сап тенгли болгъаны ючюн аты сапын/сабын болгъанды. Аллай сапынны бети мордан къарагъа тартханды. "Сапын/сабын" ат бютеу дуниягъа белгилиди, башха миллетлеге джайылгъанды. (Бу кюнлеге дери бизни эски алан сапыннга ушаш сапынны, "хозяйственное мыло" атда, тюкенледе сата тургъандыла). Бу амалда таулула сапынны 1940-чы – 1950-чи джыллагъа дери эте тургъандыла. Артда химия санагъат айныб, алгъа уруб ёсюб, джау орнуна глицерин къошуб, сапынны заводлада этиб башлагъандыла. Бир танышым айтыудан сюргюнде, Орта Азияда, анасы бла бирге, люцерна кюлден кюнюне джыйырма сапын этиб, аны сатыб кечиннген кюнлери кёб болгъанды. Орта тергеу бла бир килограмм кюлню сюзгенде, сууун къайнатханда, къалгъан силтисинден эки сапынчыкъ бола тургъанды.

 

 
{jcomments}