Къарачай халкъ ата-бабаладан келген ашхы адетлени къатлай, джашау дараджасын иги этер ючюн, табигъатны кёб ашхы заты бла эсебли хайырланнганды. Бурундан къуралгъан къарачай ийнекле да халкъны рысхы байлыгъыны бир кесегидиле.
Россияны Илмула академиясында Миклуха-Маклай атлы этнология бла антропологияны институту 2014-чю джыл «Карачаевцы и Балкарцы» деб китаб чыгъаргъанды. Аны «Живодноводство» деген бёлюмюнде Хурзук элде болгъан хурзук тукъумлу мюйюзсюз ийнекле (гыджайла) айырылыб сютлюле, этлиле, агъачлыла болгъанлары джазылады. Андан сора, Аджилары тукъум къурагъан ийнекле - сарыла, Темирбулатлары-Къарчалары тукъум къурагъан ийнекле - сары къулакълыла, Абайхан тукъум къурагъан белгили ийнекле сары-къоланла болгъандыла, деб джазылады.
Джашаууну асламысын малда урунуб ашыргъан, къошда къартланы ушакъларына тынгылаб, кёб ашхы затха юреннген фахмулу адам, 83 джыл толгъан Батчаланы Бекирни джашы Ибрагим мени бла ушагъында къарачай ийнеклени юслеринден айтханнга кёре, аланы тюклерини бояуу талай тюрлю болгъанды. Ибрагим къарачай халкъны Къазахстан бла Орта Азиягъа кёчюргюнчюлерине дери, сабийлигинден колхозда бузоучу болуб ишлегенди. Ол заманда, тюелеча, уллу, тюклери къара, кёксюл, сары къарачай тукъумлу ийнекле болгъандыла. Башха джюрюмегенди, не ючюн десенг, колхозну малы энчиледен къуралгъанды. Адамла колхозгъа членнге ийнекле, арбала, ёгюзле, къаладжюкле, тырнаула бериб кирмеселе, «сен колхозчу тюлсе», деб джер, суу бермегендиле. Къарачай ийнекле иссиге, сууукъгъа, ташлы джолда джюрюрге тёзюмлю малладыла. Тоюб ингир ала стауатха барсала, джелинлери асыры уллудан чатларына сыйынмазча болуб тургъандыла. Сютню саууб къайнатхынчы алай къойсала, башы сап-сары къаймакъдан толгъанды. Ол сютден этилген айран да башы алынмагъан бышлакъгъа ушаш сары бетли болгъанды.
Миллетибиз кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора да, къарачай тукъумлу малла болуб тургъандыла. Ол заманда совхоз алагъа эс бёлюб, тукъумну ёсдюрмегенди, малланы тышындан келтириб кюрешгенди. Алай бла асламысы ууакъ-ууакъ джокъ болгъанды. Абайхан тукъумлу малла бюгюннге дери сакъланнгандыла. Сары-къолан уллу ийнеклени кёб адам энчиликде, Союзну заманында уа, совхозла тутхандыла. Сёз ючюн, Красногор совхозну 3-чю бёлюмюнде, Сарытюзню шимал джанында тюзде ишленнген уллу сют комплекси болгъанды. Аны тёрт тууар гурту Абайхан тукъумлу ийнекле эдиле. Ала, сютбашыча, къалын, кёб сют бергендиле. Къартла айтхандан, аланы бек эртделеде Абайханланы Чопанны джашы Исхакъ къурагъанды. Ол тыш къралдан эки тана алыб келиб, аланы ёсдюрюб, къарачай ийнеклеге къошуб, алай къурагъанды. Коммунист партияны заманында ол ийнеклеге «семитал» тукъум, деб къойгъандыла. Ала, уллу сары-къоланла, бурундан келген таза абайхан тукъумлу ийнекледиле. Бусагъатда Къарданикде, Зеленчукде, Къызыл Октябрда бардыла. Эт да, сют да иги берген онглу малладыла. Сууукъгъа, иссиге да бек тёзюмлюдюле. Тикли, джаргамлы, ташлы джерледе тынч айланадыла. Генала бла келген къанлары кючлюдю, дженгил ауруб къалмайдыла, тынч, рахат малладыла.
Бюгюнлюкде абайхан тукъумлу ийнеклерибиз болгъанлары бизни къууандырады. Башха тукъумлу малларыбызны да къайтарыр амалла къуралсала, ашхы иш этиллик эди, аллай мадар да табылыр деб, ышанабыз.
Халал ашын къыйын урунууда табхан берекетли, джигер халкъыбыз, тюзлюкню джулдузун джандырыб, алгъа къарай джашайды.
Лепшокъланы Хусеин.
