От, суу, джел. Бу ючюсюнден адам улугъа, табигъатха да уллу къыйынлыкъла джетер ючюн къалмайдыла. Бизни республикада уллу джелле, суу къобханла кёб болмайдыла. Ол себебден аладан джыл сайын кёб адам джарсыйды, дерге болмайды. От тюшюу а бизде болур ючюн къалмайды. Аз болсала да, адамла да, табигъат да джарсыйдыла андан. Кимни терслиги бла от тюшеди юйлеге, чегетлеге, салам скирдлеге, бичен гебенлеге? Бу эмда башха соруулагъа джууаб излей, «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут РФ-ны МЧС-ни КъЧР-де управлениесини Гитче Къарачай районда къарау ишлени бёлюмюню тамадасы Ёзденланы Махсютню джашы Шагъабаннга тюбегенди.
- Чынг алгъа мен коллективни юсюнден хапар айтайым, - дейди Шагъабан. – Коллектив алай уллу тюлдю: ол юч адамдан къуралгъанды. Менден сора бёлюмде ич ишлени капитаны Салпагъарланы Юсуфну джашы Ислам, тамада лейтенант Чотчаланы Сейиталийни джашы Рамазан ишлейдиле. Экиси да баш билимли адамладыла. Ишлерине толусу бла берилген, джууаблылыкъны сюйген адамладыла. Не къыйын ишни къолгъа алсала да, деменгили тындырадыла. «Бизни джууабсызлыгъыбыз бла, терслигибиз бла киши джарсымасын» деген иннет бла ишлейдиле. Мен алагъа кесиме ышаннганча ышанама.
- Энди кесинги юсюнден айтсанг.
- Мен Зеленчук районда Къызыл Октябрь элде туугъанма. Эресейни МЧС-ни от тюшюу органларында 2010-чу джылдан бери ишлейме. Аны атын ол джыл огъуна тюрлендирген эдиле: къарау эмда профилактика ишлени органлары этген эдиле. 2011-чи джылдан бери Гитче Къарачай районда бёлюмню тамадасы болуб ишлейме.
Район уллуду. Бюгюнлюкде мында 45 минг чакълы адам джашайды. Аны тюзлю, таулу джерлери кёбдюле. Чегетлери да аз тюлдюле. Районда социал магъанасы болгъан 41 объект барды. Бу саннга 15 орта школ, 10 сабий сад, 3 больница, 4 профессионал билим берген окъуу заведение киредиле. Бу объектледе джюзле бла адамла ишлейдиле, билим аладыла. Отдан, суудан аланы джашауларын сакълар ючюн къуралгъанды къарау ишлени бёлюмю да районда. Биз от тюшгенни джукълатыу ишле бла кюрешмейбиз. Кюрешгенле башхаладыла: ала от тюшгенни джукълатыучуладыла. Ала да, биз да бир мекямда ишлейбиз. Бир-бирибиз бла байламлылыкъ тутуб турабыз.
От тюшюуню джукълатыучула ала эсе, биз не ишлейбиз да? Биз а дознователле - Салпагъарланы Ислам, Чотчаланы Рамазан, мен, районну эллерине айланыб, сансызлыкъдан от тюшюб, джарсыу саллыкъ джерлени тинтгенлей турабыз. Къарайбыз да, ма былайы къоркъуулуду, ток чыбыкъны ауушдурургъа керекди деб, эсгертиученбиз. Биз энди келирге къоркъуулу джерни къоратыб туругъуз, къоратмасагъыз, тазир саллыкъбыз деб, кетиученбиз. Сау болсунла, бир къауум объектлени тамадалары бизни эсгертгенибизге эс ийиб, къысха заманны ичине кемликлени къоратыучандыла. Бир кере айтхан бла болмай, дагъыда талай кере айтсанг да, кемликлени онгсунмай къоратханла да тюбеучендиле. Не джашырыу, тазир сала тебресенг, бусагъатда тазирле уллудула, къыскыныкъгъа кириб, тамбла огъуна къоратайыкъ, дейдиле. Алай а джорукъну бузгъанланы, таб, ала сени джууукъларынг эсе да, айыбларына тюбетмей къоймайбыз. Адамны джашауун багъалатмагъанлагъа андан сора этер зат къалмайды. Ма аллай джууабсыз тамадаланы сансызлыкъларындан джюзле бла школлада окъугъан сабийле джарсыргъа боллукъдула от тюшген заманда. Уллула от тюшюуден башларын ала билликдиле, сабийле асыры джунчугъандан не этерге билмей турлукъдула.
Башында айтханымча, бизни бёлюмню къуллукъчуларыны баш борчлары от тюшюуню болдурмауду. Быйылны озгъан айларында 82 тинтиу иш бардыргъанбыз. 81 эсгертиу къагъыт джазгъанбыз. Ол себебден, бизни сансызлыгъыбыз бла, джууабсызлыгъыбыз бла быйыл мен башында айтхан объектлеге от тюшюб джарсыгъан болмагъанды.
- Школлада, больницалада дагъыда башха объектледе ишлегенле бла ангылатыу ишлени бардырамысыз?
- Джыл сайын джаз эмда джай айлада ишибиз ауур, кёб болады. Нек десегиз, ма ол кёзюуледе сабийле-сохтала окъууларын бошаб, джай каникуллагъа чыгъадыла. «Джай солуу» деб иш бардырабыз. Аны баш магъанасы недеди? Сабийлени от тюшюуден сакълауду. Каникулланы заманында районну сегиз школунда солуу лагерле ачыладыла. Иги кесек сабий солуйду алада. Лагерле ишлерни алы бла хар школгъа барыб, сабийле джашарыкъ, турлукъ джерлени тинтиб чыгъыучанбыз. Биз сынагъандан от тюшюу асламысына ток чыбыкъланы эскиликлеринден, алагъа ауурлукъ джетдиргенден болады. Башында айтханымча, ток чыбыкъланы аллай джерлерин ачыкълаб, толусу бла ауушдуртабыз.
Джангы окъуу джыл башланырны аллы бла джай кёзюуде «Школ» деген операцияны да бардырабыз. Болгъанны тинтиб чыгъыб, джангы окъуу джылда районну школларында от тюшюу болмазча этебиз.
- От тюшюуню юсюнден районну джамагъаты бла ангылатыу ишле бардырамысыз?
- Районну эллери бир-бирлеринден узакъда орналгъандыла. Сёз ючюн, Кичи Балыкъ, Элкъуш, Къызыл Покун, Красный Восток элле районну аралыгъы Ючкекенден узакъдадыла. Анга да къарамай, бёлюмню къуллукъчулары, бу эллеге барыб, джамагъат бла тюбешгенлей турадыла. Быйылны аллындан башлаб, бусагъатха дери 43 тюбешиу къурагъанбыз джамагъат бла. Бу тюбешиулеге 3 мингден аслам адам келген эди. Джыл алкъын бошалмагъанды. Энтда районну эллерине барыб, тюбешиуле къурарыкъбыз.
- От асламысына джылны къайсы чакъларында тюшюученди?
- Биз сынагъандан, от джаз, къач айлада аслам тюшюученди. Нек десегиз, ма ол кёзюуледе элчиле малларындан къалгъан мулхарларын кюйдюредиле, къач айлада уа этген биченлерин арбазларына джыядыла. Элчиле бла тюбешген заманда алагъа: «Биченни къатында мулхарыгъызны кюйдюрмегиз. Кюйдюре эсегиз да, мулхар джаныб бошагъынчы къатындан кетмегиз», дегенлей турабыз. Мулхарны джандырадыла да кетедиле. Аязчыкъ ургъанлай, джилтинле кёлтюрюлюб, бичен гебенлеге тюшедиле да къаладыла. Бир кесек замандан ала къабыныб, джаныб башлайдыла. Алай бла гебеннге от тюшеди.
Ол затны юсюнден сизге бир сейир хапар айтайым. Биреулен, гебенни къатында мулхарны джандырыб, юйюне кириб, телевизоргъа къараб башлайды. Мулхаргъа от салгъанын эртде огъуна унутханды. Бир заманда хоншусу, солуун алалмай, телевизоргъа къараб тургъан хоншусуна: «Ёрге тур! Гебенинг джана турады», - дейди.
«Бюгюн апрелни бири тюлдю. Сен мени алдаргъа нек кюрешесе?» - деб сорады хоншусуна.
«Ийнанмай эсенг, эшикге чыкъ да къара…»
Чыгъыб къараса уа гебени джана тура. Насыбха, от алай уллу джаныб башламагъан эди. Экиси да, эрлай суу къуюб, отну джукълатхан эдиле.
Сабийлени терсликлери бла да элледе от тюшер ючюн къалмайды. Ата-анала сернекни ала джетмез джерге салмайдыла. Сернек бла ишлерин этгенден сора сабийле джетерик джерде къоядыла. Ала да аны аладыла, арбазгъа чыгъадыла, ойнай туруб, гебенни къатына барыб, от саладыла.
Былайда мен бир затны айтыргъа излейме. Элчиле ишлеген биченлерин арбазларына ташыгъан заманда аны юйлерине джууукъгъа къаламазгъа керекдиле. Нек десегиз, биченнге от-зат тюшсе, ол юйге да джетерге боллукъду. Не къадар кенгде къаланса, аллай бир да къоркъуусуз боллукъду.
- Къауданны кюйдюребиз деб, къачхыда, джазгъыда да бир къауумла от салыучандыла джазлыкълагъа, къышлыкълагъа. Аны зараны бармыды?
- Барды. Биринчиси, джайлыкълагъа, бийченликлеге салыннган от, алайда чегет бар эсе, кёчерге боллукъду. Энди бизни республикада Сибирдеча уллу чегетле джокъдула. Бар эселе да, ала адам аягъы ёрлемезлик джерледиле. Алай болса да, тюз джерледе да бардыла чегетлерибиз. Алагъа от тюшсе, уллу заран салынныкъды. Чегет бир джылны ичинде чегет болуб къалмайды. Ол онла бла джылланы ёседи, чегет болур ючюн. Экинчиси, къауданны кюйдюрсегиз, къуртну, къамыжакъны да кюйдюресиз, къырасыз. Ючюнчюсю, къауданны тамырларын да кюйдюреди от. Алай бла кырдык джукъарады. Кесибиз да билмегенлей, иги этебиз деб, аман этебиз.
Ахырында айтырым: уллу, гитче да отдан сакъланыгъыз.
- Чынг алгъа мен коллективни юсюнден хапар айтайым, - дейди Шагъабан. – Коллектив алай уллу тюлдю: ол юч адамдан къуралгъанды. Менден сора бёлюмде ич ишлени капитаны Салпагъарланы Юсуфну джашы Ислам, тамада лейтенант Чотчаланы Сейиталийни джашы Рамазан ишлейдиле. Экиси да баш билимли адамладыла. Ишлерине толусу бла берилген, джууаблылыкъны сюйген адамладыла. Не къыйын ишни къолгъа алсала да, деменгили тындырадыла. «Бизни джууабсызлыгъыбыз бла, терслигибиз бла киши джарсымасын» деген иннет бла ишлейдиле. Мен алагъа кесиме ышаннганча ышанама.
- Энди кесинги юсюнден айтсанг.
- Мен Зеленчук районда Къызыл Октябрь элде туугъанма. Эресейни МЧС-ни от тюшюу органларында 2010-чу джылдан бери ишлейме. Аны атын ол джыл огъуна тюрлендирген эдиле: къарау эмда профилактика ишлени органлары этген эдиле. 2011-чи джылдан бери Гитче Къарачай районда бёлюмню тамадасы болуб ишлейме.
Район уллуду. Бюгюнлюкде мында 45 минг чакълы адам джашайды. Аны тюзлю, таулу джерлери кёбдюле. Чегетлери да аз тюлдюле. Районда социал магъанасы болгъан 41 объект барды. Бу саннга 15 орта школ, 10 сабий сад, 3 больница, 4 профессионал билим берген окъуу заведение киредиле. Бу объектледе джюзле бла адамла ишлейдиле, билим аладыла. Отдан, суудан аланы джашауларын сакълар ючюн къуралгъанды къарау ишлени бёлюмю да районда. Биз от тюшгенни джукълатыу ишле бла кюрешмейбиз. Кюрешгенле башхаладыла: ала от тюшгенни джукълатыучуладыла. Ала да, биз да бир мекямда ишлейбиз. Бир-бирибиз бла байламлылыкъ тутуб турабыз.
От тюшюуню джукълатыучула ала эсе, биз не ишлейбиз да? Биз а дознователле - Салпагъарланы Ислам, Чотчаланы Рамазан, мен, районну эллерине айланыб, сансызлыкъдан от тюшюб, джарсыу саллыкъ джерлени тинтгенлей турабыз. Къарайбыз да, ма былайы къоркъуулуду, ток чыбыкъны ауушдурургъа керекди деб, эсгертиученбиз. Биз энди келирге къоркъуулу джерни къоратыб туругъуз, къоратмасагъыз, тазир саллыкъбыз деб, кетиученбиз. Сау болсунла, бир къауум объектлени тамадалары бизни эсгертгенибизге эс ийиб, къысха заманны ичине кемликлени къоратыучандыла. Бир кере айтхан бла болмай, дагъыда талай кере айтсанг да, кемликлени онгсунмай къоратханла да тюбеучендиле. Не джашырыу, тазир сала тебресенг, бусагъатда тазирле уллудула, къыскыныкъгъа кириб, тамбла огъуна къоратайыкъ, дейдиле. Алай а джорукъну бузгъанланы, таб, ала сени джууукъларынг эсе да, айыбларына тюбетмей къоймайбыз. Адамны джашауун багъалатмагъанлагъа андан сора этер зат къалмайды. Ма аллай джууабсыз тамадаланы сансызлыкъларындан джюзле бла школлада окъугъан сабийле джарсыргъа боллукъдула от тюшген заманда. Уллула от тюшюуден башларын ала билликдиле, сабийле асыры джунчугъандан не этерге билмей турлукъдула.
Башында айтханымча, бизни бёлюмню къуллукъчуларыны баш борчлары от тюшюуню болдурмауду. Быйылны озгъан айларында 82 тинтиу иш бардыргъанбыз. 81 эсгертиу къагъыт джазгъанбыз. Ол себебден, бизни сансызлыгъыбыз бла, джууабсызлыгъыбыз бла быйыл мен башында айтхан объектлеге от тюшюб джарсыгъан болмагъанды.
- Школлада, больницалада дагъыда башха объектледе ишлегенле бла ангылатыу ишлени бардырамысыз?
- Джыл сайын джаз эмда джай айлада ишибиз ауур, кёб болады. Нек десегиз, ма ол кёзюуледе сабийле-сохтала окъууларын бошаб, джай каникуллагъа чыгъадыла. «Джай солуу» деб иш бардырабыз. Аны баш магъанасы недеди? Сабийлени от тюшюуден сакълауду. Каникулланы заманында районну сегиз школунда солуу лагерле ачыладыла. Иги кесек сабий солуйду алада. Лагерле ишлерни алы бла хар школгъа барыб, сабийле джашарыкъ, турлукъ джерлени тинтиб чыгъыучанбыз. Биз сынагъандан от тюшюу асламысына ток чыбыкъланы эскиликлеринден, алагъа ауурлукъ джетдиргенден болады. Башында айтханымча, ток чыбыкъланы аллай джерлерин ачыкълаб, толусу бла ауушдуртабыз.
Джангы окъуу джыл башланырны аллы бла джай кёзюуде «Школ» деген операцияны да бардырабыз. Болгъанны тинтиб чыгъыб, джангы окъуу джылда районну школларында от тюшюу болмазча этебиз.
- От тюшюуню юсюнден районну джамагъаты бла ангылатыу ишле бардырамысыз?
- Районну эллери бир-бирлеринден узакъда орналгъандыла. Сёз ючюн, Кичи Балыкъ, Элкъуш, Къызыл Покун, Красный Восток элле районну аралыгъы Ючкекенден узакъдадыла. Анга да къарамай, бёлюмню къуллукъчулары, бу эллеге барыб, джамагъат бла тюбешгенлей турадыла. Быйылны аллындан башлаб, бусагъатха дери 43 тюбешиу къурагъанбыз джамагъат бла. Бу тюбешиулеге 3 мингден аслам адам келген эди. Джыл алкъын бошалмагъанды. Энтда районну эллерине барыб, тюбешиуле къурарыкъбыз.
- От асламысына джылны къайсы чакъларында тюшюученди?
- Биз сынагъандан, от джаз, къач айлада аслам тюшюученди. Нек десегиз, ма ол кёзюуледе элчиле малларындан къалгъан мулхарларын кюйдюредиле, къач айлада уа этген биченлерин арбазларына джыядыла. Элчиле бла тюбешген заманда алагъа: «Биченни къатында мулхарыгъызны кюйдюрмегиз. Кюйдюре эсегиз да, мулхар джаныб бошагъынчы къатындан кетмегиз», дегенлей турабыз. Мулхарны джандырадыла да кетедиле. Аязчыкъ ургъанлай, джилтинле кёлтюрюлюб, бичен гебенлеге тюшедиле да къаладыла. Бир кесек замандан ала къабыныб, джаныб башлайдыла. Алай бла гебеннге от тюшеди.
Ол затны юсюнден сизге бир сейир хапар айтайым. Биреулен, гебенни къатында мулхарны джандырыб, юйюне кириб, телевизоргъа къараб башлайды. Мулхаргъа от салгъанын эртде огъуна унутханды. Бир заманда хоншусу, солуун алалмай, телевизоргъа къараб тургъан хоншусуна: «Ёрге тур! Гебенинг джана турады», - дейди.
«Бюгюн апрелни бири тюлдю. Сен мени алдаргъа нек кюрешесе?» - деб сорады хоншусуна.
«Ийнанмай эсенг, эшикге чыкъ да къара…»
Чыгъыб къараса уа гебени джана тура. Насыбха, от алай уллу джаныб башламагъан эди. Экиси да, эрлай суу къуюб, отну джукълатхан эдиле.
Сабийлени терсликлери бла да элледе от тюшер ючюн къалмайды. Ата-анала сернекни ала джетмез джерге салмайдыла. Сернек бла ишлерин этгенден сора сабийле джетерик джерде къоядыла. Ала да аны аладыла, арбазгъа чыгъадыла, ойнай туруб, гебенни къатына барыб, от саладыла.
Былайда мен бир затны айтыргъа излейме. Элчиле ишлеген биченлерин арбазларына ташыгъан заманда аны юйлерине джууукъгъа къаламазгъа керекдиле. Нек десегиз, биченнге от-зат тюшсе, ол юйге да джетерге боллукъду. Не къадар кенгде къаланса, аллай бир да къоркъуусуз боллукъду.
- Къауданны кюйдюребиз деб, къачхыда, джазгъыда да бир къауумла от салыучандыла джазлыкълагъа, къышлыкълагъа. Аны зараны бармыды?
- Барды. Биринчиси, джайлыкълагъа, бийченликлеге салыннган от, алайда чегет бар эсе, кёчерге боллукъду. Энди бизни республикада Сибирдеча уллу чегетле джокъдула. Бар эселе да, ала адам аягъы ёрлемезлик джерледиле. Алай болса да, тюз джерледе да бардыла чегетлерибиз. Алагъа от тюшсе, уллу заран салынныкъды. Чегет бир джылны ичинде чегет болуб къалмайды. Ол онла бла джылланы ёседи, чегет болур ючюн. Экинчиси, къауданны кюйдюрсегиз, къуртну, къамыжакъны да кюйдюресиз, къырасыз. Ючюнчюсю, къауданны тамырларын да кюйдюреди от. Алай бла кырдык джукъарады. Кесибиз да билмегенлей, иги этебиз деб, аман этебиз.
Ахырында айтырым: уллу, гитче да отдан сакъланыгъыз.
{jcomments}
