Белгилисича, бир кёзюуде присяжныйлени сюдюню институтун джабхан эдиле. 1993-чю джыл къралда политика эмда экономика реформаланы башланнганлары бла байламлы аны ызына къайтаргъан эдиле. Аллай сюдле бютеу къралда бирден ишлеб башламай, 2007-чи джылгъа дери федерацияны субъектлеринде бир-бири ызларындан ачыла-ачыла келгендиле. Сюд этиуню быллай формасы ауур аманлыкъ ишлеге къарауду.
2004-чю джылдан бери присяжный заседателлени коллегиясы Къарачай-Черкесияны Баш сюдюнде да ишлейди. 14 джылны ичинде ала 35 терслеу ишге (70 адамгъа) къарагъандыла да, талайын (20 процентин) айыбдан ариулагъандыла.
Арт кёзюуде присяжныйлени сюдюню эркинлиги ёсгени бла байламлы терслеу процесс да тюрленнген этгенди. Энди 2018-чи джыл никкол айдан (июнь) башлаб, сюд этиуню быллай тюрлюсю район эмда шахар сюдлеге да джетерикди.
Бизни республикада присяжныйлени коллегиялары район, шахар сюдледе тынгылы ишлерча, толтуруучу эмда сюдю властны къуллукъчулары комплекс халда талай мероприятие бардыргъандыла: районлада, округлада присяжный заседатель боллукъ кандидатланы тизимлерин хазырлагъандыла, аллай сюдюлени, сюдню аппаратын да аны джорукъларына юретгендиле, сюд бардырыллыкъ мекямла къурагъандыла. Сюдюле, прокурорла эмда адвокатла биргелей юренирча мероприятиелени да оноуу этилгенди.
СМИ-ни болушлугъу бла, джамагъатны бу джангы тюрлениуледен хапарлы этер муратда талай бир материал хазырлагъандыла. Алада присяжный заседателлени эркинликлерини, борчларыны юслеринден сёз барлыкъды. Тюз джамагъат аланы ангылаб, тюз магъана бергенине кёре боллукъду кеслерини да сыйлары.
Мындан алда КъЧР-ни Баш сюдюню председатели Семенланы Руслан, журналистлени джыйыб, «Присяжный заседателлени институту. Барына биргелей джетген затлары» деген темагъа брифинг бардыргъанды.
Белгилисича, политика эмда экономика реформаланы башланнганлары бла байламлы присяжныйлени сюдюлерини институтун 1993-чю джыл ызына къайтаргъандыла. Бу джангыра тургъан иш къалай къуралгъанындан газет окъуучулагъа тынгылы хапар берир муратда республиканы Баш сюдю редакциягъа талай материал теджегенди, аланы бир-бири ызындан басмалай барлыкъбыз.
Бюгюн КъЧР-ни Баш сюдюню председатели Семенланы Русланны брифингде журналистлени сорууларына джууабларын басмалайбыз.
Соруу: Руслан Зекерьяевич, Сиз айтыудан, присяжныйлени коллегиялары тюз гражданладан къуралады. Ол адамланы юрист окъуулары бармыды деб къаралмайды. Закон да анга эркинлик береди. Алай болса да алагъа къаллай излемле салынадыла?
Джууаб: Юрист окъууу болмагъанлыкъгъа, айхай да, присяжный заседателге теджелген адамгъа закон джаны бла талай излем салынады. Сёз ючюн, ол Россияны адамы болургъа, джылы да 25-ден аз болмазгъа, сюд бардырылгъан тилни билирге, джанында-санында да сюдде борчун толтурургъа чырмау боллукъ къыяуу болмазгъа керекди.
Соруу: Юрист билими болмагъан адамла сюдде присяжный заседателни борчун - сюд этилген адамны терслигин-тюзлюгюн ачыкълауну – толу баджараламыдыла? Джашау нени кёргюзеди?
Джууаб: РФ-ны субъектлеринде сюдледе присяжный заседателлени коллегияларыны отузджыллыкъ сынамы кёргюзгенден, ала ол борчну толтураладыла. Айтханымча, ала къарагъан ишни баджарыр ючюн, юрист усталыкъ керек болмайды. Сюдде сюзюлген аманлыкъ иш керти да болгъанмыды, болмагъанмыды, ол ишде джууабха тартылыннганны терслиги бармыды, джокъмуду? Бу соруулагъа къарайдыла присяжный заседателле. Ол соруулагъа джууаб этерге бютеулей билими (общее образование), джашау сынамы, тюзчюлюгю, тутхан джумушунда джууаблы болгъан адамны хыйсабы джетеди. Уста сюдю, сюдню бардыра, юрист джанына къарайды, присяжный заседателлеге, процессге къошулгъан бирсилеге да хар кимни закон бла эркинлигин, борчун ангылатады, присяжный заседателлени коллегиясы вердикт чыгъаргъандан сора да право джаны бла къарайдыла. Сора этилиннген аманлыкъ ишге шагъатлыкъла толусу бла присяжный заседателлени алларына салынадыла. Джангыз была этерик ол шагъатлыкъла кертимидиле, адамны терслерге ала кеслери да джетишемидиле, деб алайын бегитиудю.
Соруу: Бюгюнлюкде адам, юйюн-юйдегисин ачха-бочха, аш-суу кереклисин баджарыр ючюн, ишлеген ишинде иги кюреширге керекди. Граждан борчун толтурама деб, ишлеген ишинден бёлюнсе, айлыгъына заран джетерге, иш мизамны бузгъаннга саналыб, «таякъ тиерге» боллукъмуду?
Джууаб: Бу керти да магъаналы сорууду. Ол себебден, закон чыгъарыучула присяжный заседателлеге джорукъ джарашдыргъан сагъатда ол затланы эсге алмай къоймагъандыла. Биринчиси, присяжный заседатель ол борчун тындырыб кюрешген заманда аны иш хакъы толусу бла сакъланырын излейди закон. Ол кюнледе кесини иш орнунда аллыкъ ачха анга тёленирге керекди. Аны бла да къалмай, гарантиялары, компенсациялары да сакъланадыла. Сюдде болгъан кюнлеринде присяжный заседателни ишинден кетерирге, башха ишге кёчюрюрге тамадасыны эркинлиги джокъду. Ол кюнлери урунуу стажына да саналадыла. Аны бла бирге, присяжный заседатель ишсиз эсе неда пенсионер эсе, анга сюдде ишлеген хар кюню ючюн 500 сом тёлейдиле.
Соруу: 2018-чи джыл никкол айны 1-ден башлаб, энди ауур аманлыкъгъа саналгъан ишлеге присяжныйлени сюдлери къарабмы турлукъдула?
Джууаб: Бары да тюл. Присяжный заседателле къошулгъан сюд сюд этиуню альтернатива лагъымыды. Присяжный заседателлесиз профессионал сюдюле кеслери къараргъа да боллукъдула башында сагъынылгъан ауур аманлыкълагъа. Сюд этилген адамны излемине кёре болады сайлау. Андан сора да акъыл-балыкъ болмагъан сабийлеге этилиннген неда терроризмге саналгъан дагъыда ала кибик ачы аманлыкълагъа этилген сюдлени заманында присяжный заседателлени къошмайдыла.
Соруу: Бизни республиканы бир къауум районларында присяжныйлени коллегиялары терсленнгенни неда терслегенни миллетлигине, социал статусуна, къуллугъуна да къарамай, тюзюча оноу этериклерине Сиз кесигиз ийнанамысыз?
Джууаб: Мен алагъа ышанама. Бизни халкъланы иги шартлары кёбдюле. Андан сора да ийнаныуума тамал болгъан присяжный заседателлени коллегиясын къурауну закон буюргъан системасыды. Ол сайлау талай этап бла боллукъду. Кандидатланы эм биринчи (первичный) тизимини выборкасын компьютер этеди. Андан сора сюд процессге къошулгъанланы эки джаны да присяжный заседателле бла аланы араларында эт джууукълукъ, шохлукъ байламлылыкъла, айырыб бир джанына джан басыу дегенча затла бармыдыла деб сюзюб къарайдыла. Эки джаныны да кандидатланы унамазгъа (отвод берирге, чурумун да айтыб), эркинликлери барды. Чурумун ангылатыб кюрешмегенлей да бир отвод берирге эркиндиле. Процессге къошулгъанла, сюдге кирген присяжныйлени коллегиясыны бир къыйсыкъ затын сезселе «вердикт чыгъарыргъа мадар джокъду» деб тохтаргъа боллукъдула. Айхай да, алай этерге тамал бар эсе, андан магъана чыгъарыкъ эсе. Вердикт къуру бир присяжный заседатель тюл, сау коллегияны кючю бла чыгъарылады. Район, шахар сюдледе коллегияла 6 адамдан, субъектлени сюдлеринде 8 адамдан къураллыкъдыла аллыбызда никкол айны 1-ден башлаб.
Законну дагъыда бир излеми. Присяжный заседателле оноу чыгъаргъан сагъатда аны бир аууздан къабыл кёрюрге тырмашыргъа керекдиле. Тюз оноу этиуге ол зат себебди.
Соруу: «Вердикт» деген сёзню талай кере сагъындыгъыз. Аны былайда магъанасын бир ангылатсагъыз а.
Джууаб: Вердикт – ол къагъытда джазылгъан документди. Анда присяжный заседателлеге сюдню соруулары, присяжный заседателлени коллегиясыны алагъа джууаблары джазыладыла. Сюдде сюзюлген иш керти болгъанмыды, терсленнген адам керти да терсмиди, тюлмюдю, терс эсе да анга джан аурутургъа, джумушакълыкъ этерге тыйыншлымыды – быллай затла боладыла ол документде. Вердикт чыгъаргъандан сора присяжный заседателлени сюдде джумушлары бошалады. Ызы бла сюдю, вердиктни себебин эки джаны бла да сюзюб, приговор чыгъарады.
Соруу: Сиз айтхан затлагъа кёре, присяжный заседателлени боюнларында уллу джуууаблылыкъ барды. Нек десегиз, аланы оноулары иши сюдге тюшген адамланы джазыуларына тийишмей къалмайды – терсленнгенни, терслегенни да. Бир тюз адамгъа ол джууаблылыкъны бойнуна алыргъа керекмиди огъесе терслеу ишлени оноуларын профессионаллагъа къоюб олтурургъамы тыйыншлыды?
Джууаб: Хо, кертиси бла да ол уллу джууаблылыкъды. Алай а гражданла аны боюнларына алыргъа керекмидиле деген соруугъа законодатель джууаб бериб турады. Ол чыгъаргъан законлада Россияны халкъыны терсленнген адамгъа присяжныйлени сюдю бла хайырланыргъа эркинлиги кёрюнеди. Ол себебден бу тукъум джууаблылыкъны тюз адам къоркъмай бойнуна алыргъа керекди.
Алай болгъанлыкъгъа присяжныйлени сюдю джиберирге боллукъ халатны артда киши тюзетирге мадар джокъду деб кёлюгюзге келмесин. Биринчиси, присяжныйлени сюдюню вердиктини тамалында этилген приговоргъа, сюдде процессуал бузукъла-затла болгъан эселе, неда материал закон терс хайырландырылгъан эсе, огъары сюдю инстанциялада джангыдан къараргъа боллукъдула. Экинчиси, шагъатлыкъла бла бегитилмеген терслеу приговорну, председателлик этген сюдю къабыл кёрмей, присяжный заседателлени коллегиясын чачыб, процессни джангыдан башлатыргъа да боллукъду. Ючюнчюсю, сюдю терслеу вердиктде аманлыкъ ишни керти да «ол аманлыкъ ишди» деб айтдыргъан шарты (обязательный признак состава преступления) болмагъаннга санаса, терсленнген адамны айыбындан тазалагъан приговор чыгъарыргъа да барды эркинлиги.
Соруу: Сизни акъылыгъыз бла, законодатель присяжныйлени сюдюню компетенциясын кенгертирге туура бусагъатда нек керек болду?
Джууаб: Мен оюм этген бла, аны чурумлары кёбдюле: сюд реформаны халиси (тюз сюд этиуге джамагъатны тири къошуу), адамланы сюдге ышанмакъларын ёсдюрюу, сюд властны сыйын кёлтюрюу, аны кишиге да бойсунмауун, кеси башына эркинлигин бегитиу эмда башхала. Бу институтну себеби бла таза уруннган адамла сюд бла игирек шагъырей боллукъларын, аны ишин теренирек билликлерин да унутмазгъа керекди. Праволу кърал къурауда, аны кючюн бегитиуде бу затланы магъаналары бек уллудула.