Быйыл апрелни 8-де Россияны аскер комиссариатлары къуралгъанлы 100 джыл толлукъду. Аллай бир заманны ичинде талай уллу сынаудан ётген, къралыбызгъа халал къуллукъ эте, миллетибизни кёб джигит адамы  халкъыбызны Россиягъа кертилигин танытханды.

 Ата джуртуну джакъчысы болургъа ант этиб, къолуна сауут алгъан адам берген антына толу болургъа борчлуду. Алайды да, талай джылны ичинде  бюсюреуге-махтаугъа тыйыншлы болуб, аскер къуллугъун юлгюге айтырча тындырыб тургъан болумлу адамларыбызны бириди запасдагъы подполковник Теуналаны Исхакъны джашы Сагит. Ол Теуналаны Исхакъ бла аны юй бийчеси Анисатны (Хапаланы Ахьяны къызыны) 9 сабийлерини бири болгъанды. 1957-чи джыл халкъы бла бирге сюргюнден къайтханды ата-бабасыны туугъан джери Кавказгъа. Къобан районну Пристань элинде тохтайдыла. Алай бла Сагит Пристань элде 8-джыллыкъ школну бошайды.  1968-чи джылда уа, Къарачай шахарны 3-чю номерли орта школун тауусуб, орта билим алыб чыгъады. Ол джыл огъуна Совет аскерде  къуллукъ этерге чакъырылады да, ГДР-ге тюшеди. Алайда аскер къуллугъун бардыра турады да, 1971-чи джыл Свердловск шахарда баш танкачы-тобчу усталыкъ берген аскер училищеге киреди. Аны 1975-чи джыл тауусуб, тобчу усталыкъ алыб чыгъады.
Андан сора аскерчилик джолу Сагитни кёб джерлеге элтеди. Ол, Германияда къуллукъ этген совет аскер бёлекледе (ГСВГ), Львов шахарда Орта аскер бёлекледе (ЦГВ), Тау Артында аскер округда, Шимал Кавказ аскер округда эмда башха джерледе  къуллукъ этгенди. Аны кибик СССР-ни кърал чегини ичинде къаугъала болгъан джерледе да - Гюрджюде, Нагорный Карабахда, Азербайджанда, Туркестанда - эмда башха джерледе аны къралына кертилиги сыналыр ючюн къалмагъанды.
СССР чачылгъандан сора Сагитни (ол заманда Баку шахарда къуллукъ эте тургъанды) аскер къуллугъундан бош этмегенлей, Къарачай-Черкес Республиканы аскер комиссарыны болушчусу ишге кёчюредиле. Бир кесекден а комиссарны заместители  болады. Джангы къуллугъунда да бет джарыкълы болуб къуллукъ этеди. Къарачай район бла шахарны аскер комиссариатларын бир-бирлерине къошхан заманларында, алкъын джангы джашау джорукъгъа тюгел кёчюб бошамагъан къралыбызда аскер къуллукъда тюрлениулени юслери бла толу джарашыб бошамагъан, иги ангылашынмагъан затла бола туруучан эдиле.
Ол джунчуулу заманда аскер комиссариатланы тамадаларына джаш адамланы аскер къуллукъгъа чакъырыуну хакъындан уллу излем салына эди. Аны амалтын Къарачай районда джангы къуралгъан аскер комиссариатны ишин джунчуусуз, джарсыусуз аякъ юсюне  салыр эди деген базыныу бла аскерчилик ишде уллу сынамы, болуму да болгъан Сагитни 1993-чю джыл анга тамадагъа саладыла. Ол заманда болумну эсине тюшюре, Сагит былай айтады:
- 90-чы джылланы бир кёзюуюнде къралыбызгъа бир къауум къыйын сынауладан ётерге  тюшген эди. Алай дегеним, ол чагъыулу джыллада адамланы асламысыны,  не этерге, къалай этерге билмей, джунчугъан  заманлары болгъан эди. Аскер кючлерибизде да  болгъан эди аллай бир кёзюу. Къралыбызгъа борчларын толтура, бюсюреулю къуллукъ эте тургъан аскерчилени ичинде бир-бир командирле тыйыншлы контроллукъ эталмагъанлары амалтын къуллукъларын къоюб кетгенле болгъандыла.
  Ол джыллада Россияны Сауутланнган Кючлери бла  1991-чи джыл Джохар Дудаев башчылыкъ этиб къурагъан, алай а кърал аллай эркинлик бермеген Чечен Республиканы (Ичкерияны) араларында къазауатны башланнганы уа, аллай къыйын болумда джууабсызлыкъ танытыргъа энтда бир чурум болуб къошулгъан эди. Ма аллай, джууаблы кёзюуде аскер комиссариатлагъа керти да уллу сынау тюшген эди. Ала, ишлеринде хомухлукъ этмей, джаш адамланы аскер къуллукъгъа чакъырыргъа, башха иш борчларын да толтуруб турургъа борчлу эдиле.
- Мен тамадалыкъ этген аскер комиссариатны къуллукъчулары республикан аскер комиссариатныкъыла бла, башхала бла да къысха байламлылыкъда ишлегенлери себебли ол къыйын болумдан сыйыбызны сакълаб чыгъалгъан эдик, - дейди Теуна улу. - Биз, адамла бла тюбешиуле бардырыб, алагъа болумну тюз ангылатыб кюреше эдик. Аны бла да къоймай, аскер къуллукъгъа чакъырыла тургъанлагъа да къралгъа тыйыншлы къуллукъ этиу бла аны бирлигин эмда рахатлыгъын   сакълау, хар россиячыгъа, артыкъ да бек хар аскерчиге, сыйлы борч болгъанын эсгертиб, аны юсюнден, юлгюле да келтириб, ангылатыу ушакъла бардыра эдик. Алай этерге керти да уллу чурум бар эди. Бир къауумла Чечен Россиягъа къаршчы бардыргъан къазауатны магъанасын тюзюча билмегенликден, терс оюм этиб, анга болушургъа кетген эдиле. Алай болса да, биз алай этиуню уллу джангылыч, терс иш болгъанын алагъа да, аланы аталары бла аналарына да ангылатыргъа кюрешиб тургъаныбыз джарагъан болур эди, терсейиб айланнаганланы 50 проценти, ызларына къайтыб, Россияны аскер бёлеклеринде къралгъа таза къуллукъ этерге джарашхан эдиле. Алагъа, терсликлерин, джангылыч иш этгенлерин кеслери ангылаб, аскер къуллукъларына къайтханлары ючюн, кърал да кечмеклик салыб къойгъан эди. Аллай къыйын кёзюуде мени биргеме ишлей, айтханымы толу ангылаб, тындырыб кюрешген Салпагъарланы Магометге, Дмитриченко Олегге, Тюфанов Алибекге, Чомаланы Олегге, Къумукъланы Фатимагъа эмда Дзанаева Юденагъа  бек разыма. Сау болсунла.
  Районну аскер комиссариатыны къуллукъчулары, Уллу Ата джурт къазауатны заманында юлгюге айтырча джигитликле этген джердешлерибизден 11 адамгъа «Россия Федерацияны Джигити» деген атны бердирир ючюн, Украинаны, Белоруссияны эмда башха джерлени аскер комиссариатларына, архивлерине соруу къагъытла джазыб, барыб, айланыб да кёб кюрешгендиле. Андан сора да Семенланы Владимирни болушлугъу бла республикадан джашланы джашагъан джерлерине джууукъда аскер борчларын толтурурча мадар берген эдиле.
  Заман ёте баргъаныча, кёб зат да тюрлене, джангыра барады. Алайды да, аскер комиссариатлада да иш болум иги джанына тюрленнгенди. Алагъа джангы машинала берилгендиле. Черкесск шахарда да аскер комиссариат къуралгъанды.
  Сагит, аскер къуллугъун да бардыра, ишинден бёлюнмегенлей, Баку шахарда социал управление бла политологияны хакъындан институтну эмда Москвада  юриспруденция джанындан усталыкъ берген социал университетни тауусханды.
  1998-чи джыл аскер къуллукъдан кетгенинде, Теуна улу адвокат болады. Аскерчилик марданы хакъындан ишле бардыргъан, КъЧР-ни Адвокатларыны палатасыны филиалын ачыб быйылгъа дери анга тамадалыкъ этиб турады. Энди,  Сагит «Щит» деген ат бла адвокат кабинет къурагъанлы, филиалгъа Гапполаны Аминат тамадалыкъ этеди.
  - Бизни филиал, - дейди Сагит,- аскер къуллукъда тургъанлагъа, аскерчи ветеранлагъа, аскерге чакъырыла тургъанла бла аланы ата-аналарына, закон бла берилген эркинликлерин бузгъанла болсала, тыйыншлы юрист болушлукъ этгенлей турады. Алай бла 300-ден аслам ветеранны пенсиясын толу алырча этгенди. Андан тышында да къуру былтыр бла быйылны ичинде кесамат тамалда аскер къуллукъ эте тургъан, ишлери аскер-следствие бёлюмледе (ВСО) сюдге тюшген 15 адамгъа болушуб, къуллукъларына къайтырча этгенди. Аскерде командирлени болумну тюз кёргюзмегенлери амалтын аманлыкъла этгендиле, деб терсленнгенледен да 20-дан аслам аскерчини аскер сюдледе джакълаб, талай джыллагъа тутулур джерлеринден къутхаргъанды.
- Кёб джылланы узагъына аскер къуллукъ этиб айланнганым, кёргеним меннге уллу сынам бергенди. Аны ючюн болур, бюгюнлюкде аскерчилик бла байламлы джарсыуу болгъан адамлагъа къолумдан келгенича болушургъа бек излегеним бла, джаш адамланы Ата джуртну, аны аскер кючлерин сыйларгъа эмда сюерге юретиб кюрешгеним да, - дейди  Теуналаны Сагит. Сагит бла аны юй бийчесини бир джашлары бла бир къызлары барды. Аланы чарпыусуз ёсдюрюб, билим алдырыб, юйлендиргендиле. 5 туудукълары да барды. Кёб джылланы узагъына махтаулу къуллукъ этиб тургъаны ючюн анга 11 кърал саугъа берилгенди. Хурмет грамоталарыны, Бюсюреу къагъытлары да бек кёбдюле. Аскер къуллукъдан подполковник чыны бла кетгенди.
 
Созарукъланы Норий.
 
 
{jcomments}