Келген джолун унутхан халкъ келир заманда не этерин, къалай атларын, кимге сый беририн, кимден юлгю алырын, неден кесин сакъларгъа кереклисин да ангылаяллыкъ тюлдю.
Арт джыллада бизни халкъ кесини тарихге кирген белгили адамларын миллетге билдирир эмда аланы атларын ёлюмсюз этер джанындан кёб иш тындыргъанды. 2000-чи джыл ноябрны 11-де Ташкёпюр элде уллу джыйылыуда, Ташкёпюрден чыкъгъан, Къарачай шахарны тамалын салгъан миллетибизни онглу джашлары Гюрджюланы Алийни джашы Къурман бла Гюрюкланы Топараны джашы Алий-Солтаннга эсгертмеле салыуну юсюнден сёз баргъан эди. Энди, Аллах айтса, Гюрджю улугъа эсгертме салынды, ызы бла Гюрюк улугъа да салыныр, деген ышанмакълыкъ барды. Биз бюгюн аны юсюнден газет окъуучулагъа бёлек сёз айтыргъа тыйыншлыгъа санайбыз.
Лайпанланы Сегидул (джандетли болсун) 1968-чи джыл “Карачаевск” деб китаб чыгъаргъан эди. Ол китабны 15-чи бетинде Къарачай шахарны къурулушуна башчылыкъ эгерге Къарачай область исполкомну члени, техник Гюрюкланы Алий-Солтан теджелгенди, деб джазылады.
Анга салыннган борчну Гюрюк улу сый бла толтургъанына заман кеси шагъатлыкъ этгенди.
Гюрюкланы Алий-Солтан 1892-чи джыл Ташкёпюрде туугъанды. Ол уллу, кеси къыйыны бла джашагъан юйдегиде ёсгенди. Он сабийни эм уллулары болгъанды Алий-Солтан, ол себебден ишден къоркъмагъанды, не уллу, ауур ишни да тындырыргъа болуму, хыйсабы да джетгенди. Тири, билимге эс бёлген Алий-Солтан, Майкопда чегетчилик техникумгъа киреди да, аны бошаб, туугъан джуртуна къайтады.
Бизни миллет 1920-чы джыл ноябрны 19-да биринчи кере кесини энчи автономиясын алгъанды. Ол кёзюуде ара шахарыбыз Нарсана болгъанды. Къарачай автоном округга башчыгъа Алийланы Джашыуну джашы Умар салыннганды. 1921-чи джыл май айны 3-де Къарачай округну биринчи буйругъу чыкъгъанды. Анда округну исполкомуну членлери бегитилгендиле. Ала да была болгъандыла: Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман, Халилланы Саид, Хубийланы Иммолат, Орусланы Мудалиф, Гюрюкланы Алий-Солтан, Батчаланы Магомет. Гюрюк улу халкъ мюлк бёлюмге башчылыкъ этгенди.
ВКП(б)-ны 1920-чы джылдан члени Гюрюкланы Алий-Солтан кесин ишде чыныкъгъан адам болгъанын танытханы себебли, анга уллу борч салыннганды - джангы ишленник шахарны архитектура ишлерине башчылыкъ этиу. Къобан бла Теберди сууланы ортасында тёгерегин таула бла чегетле къуршалагъан ариу, джалан тюзде шахар ишлеу, бир да ишексиз, бек уллу эмда магъаналы иш болгъанды. Аллай джумушну тындыргъан тынч болмагъанын арадан иги кесек заман ётгенден сора да ангылайбыз, ол кёзюуледе уа бу зат керти да ауур иш болгъанына сёз да болмагъанды.
Шимал Кавказда партияны крайкомуну биринчи секретары Анастас Иванович Микояннга барыб, Гюрджю улу шахарны ишлерге эркинлик табады. Уллу Октябрь революцияны 10-джыллыгъына шахарны ишлеб бошаргъа умут этиб, ишни къолгъа аладыла. Бери ол заманлада къурулуш ишден хапарлы кёб адам келеди - Ростовдан оруслу Иван Курочкин, Сталинграддан татарлы Ханапи Ахмедов, Еревандан эрменли Атаянц Егор, Владикавказдан тегейли Каргинов Исса дагъыда башхала. Барысын да бир мурат бирикдиргенди - эки къобан бир-бирине къошулгъан джерде тау шахарны ишлеу.
Гюрюк улу кече-кюн да тынгы табмай кюрешгенди. Архитекторну иши юйлени къурулушларына къарауду, аланы къаллайла болургъа кереклилерин белгилеудю, кёргюзюудю. Алий-Солтан къолундан келгенни барын да этгенди: ишчиле излегенди, къурулуш материалла джыйгъанды, башха къурау ишлеге къайгъыргъанды. Шахар ишлене тургъан заманда Ростовдан А. И. Микоян кёб кере келгенди - шахарны къызыу ишлеб баргъанларын джаратханын ол джашырмагъанды, Гюрюк улуну ишине да уллу сый бергенди.
Ийнанмакълыкъ джашаса, бирикмеклик хорласа, иннет кирсиз болса, адам муратына джетмей къалмайды. Шахар, Микоян-Шахар аты бла, излегенлерича, ноябрны 7-де, Октябрь революцияны 10-джыллыгъына аталгъан уллу байрам этиб, официал халда ачылады. Ол кюн алайда Гюрджю улу бла Гюрюк улуну бу шахарны дуниягъа туугъанында уллу къыйынлары болгъанын чертгендиле.
1931-чи джыл октябрь-ноябрь айлада Алий-Солтанны “Революция и горец” деген ай сайын чыгъыучу политика-экономика журналда «Микоян- Шахар и перспективы его развития» деген статьясы басмаланады.
Статья талай бёлюмден къуралгъанды. Аны биринчи бёлюмю шахарны къурулушундан хапар айтады.
«Алгъаракълада адам джашамагъан, кийик-тау джерде 1926-чы джылдан башлаб, Къарачайны аралыгъы ишлениб башланнганды, - деб джазылады анда. - Бу шахар адам эс бёлюрча болуб барады. Микоян-Шахарны ишлерге 1926-чы джылны ал сюреминде оноу этилгенди. Ол кёзюуге 1922-чи джыл къуралгъан Къарачай-Черкес автоном область талайгъа бёлюннгенди: Къарачай, Черкес эмда Баталпашинск районлагъа. Ол джыл огъуна ВЦИК-ни декретине кёре Къарачай энчи автоном область болгъанды...»
Статьяда революциягъа дери Къарачайда джашау къалай саркъгъаны, ненча мал, гектар джер, сюрюлген сабанла, къышлыкъла болгъанлары джазыладыла. Аны бла бирге ол Совет заман болгъанын эсге алсанг, Алий-Солтанны байлагъа къаршчы сёзюн да ангыларгъа боллукъду. Экинчи бёлюмюнде ол шахарда къурулушну болумундан хапар береди. «1931-чи джыл декабрны 1-не Микоян-Шахарда бир этажлы 37 таш юй ишленнгенди, ташдан ишленнген эки этажлы юйлени саны 17, юч этажлы юй да бир», - деб айтылады статьяда. Ол кёзюуде Микоян-Шахарда 3.000 адам джашагъанды. Андан сора автор 1.500.000 сом багъасы къурулуш ишле тындырылыргъа кереклисин да чертеди 1932-чи джылны аягъына. Бу бёлюмде дагъыда кёб сейир затны окъургъа боллукъду окъуучу.
Микоян-Шахарны ёсюм джюрюшюне аталгъан бёлюмде Алий-Солтан шахар онджыллыкъны аягъына, алай дегени, 1941-чи джылны аягъына ёсюм джолда таукел баргъан шахар боллугъуна ажымсыз ийнаннганын да айтады.
Транспорт бла джол къурулуш деген бёлюмде автор Къарачайны неден да артха къалгъаны джолларыны къарыусузлугъу бла байламлы болгъанын чертеди. «Къарачайны территориясы бирча тюлдю: ары бла бери бёлюннген джерни теренинден башланнган ууакъ таула, аланы да орталарын ёмюрлюк чыранла бла ашыгъыш келген тау суула джырадыла».
Бизни миллет джашагъан джерде бурундан бери да эл мюлк иги айныгъанын да айтады кесини статьясында Алий-Солтан. «Къарачайда энтда кёб заманны бир бёлек объективли сылтаула бла экономикада баш орун эл мюлкге берилгенлей турлукъду», - деб джазады ол.
Къарачай (Микоян-Шахар) юч суу бир-бирине къошулгъан джерде орналгъанын чертеди Алий-Солтан - Къобан, Теберди эмда Мара суула. Ол суула чыкъгъан ёзенледе багъалы, хайырлы терекле ёсгенлерин да биледи таулу киши. Уллу къыйын да салмагъанлай, ол чегет байлыкъ бла хайырланыргъа, аны кибик шахарда мычхы эмда чегет-химия завод ишлерге боллугъун да айтады ол.
Тау промышленностну юсюнден айтыргъа да унутмайды Гюрюк улу. Микоян-Шахардан узакъ болмай Шупшурук ёзенде асыулу алебастр бла тытырны кёб болгъанын эмда асбест былайлада эркин табылгъанын да чертеди ол. Къурулушда хайырландырыргъа боллукъ кёб тюрлю ташны-къумну да келтиреди автор кесини статьясында. Тебердиде, Дууутда, Архызда, Бийчесында джер тюбюнден кёб тюрлю байлыкъны чыгъарыргъа боллугъун да билликди окъуучу бу статья бла шагъырей болса. Алайды да, тау промышленность ёсерге кереклисин эмда ол затха мадар болгъанын кёргюзеди автор.
Бюгюнлюкде биз, бизни курорт джерлерибиз, бютюн да Доммай, кесин не джаны бла да Швейцариягъа хорлатырыкъ тюлдю, деб ёхтемсиниб сёлешебиз. Бизни джердешибиз 85 джылны мындан алгъа ол затны ангылаб, аны юсю бла былайда кёб хайыр тюшюрюрге боллугъун чертгенди. Къарачайны джашау дараджасын кёлтюрюуде курорт туризмни орну белгиленирге кереклисин тюз эмда тикирал чертгенди.
Андан ары автор кесини статьясында джамагъатны культура эмда турмуш хыйсабын игилендириу заманны излеми болгъанына сагъайтады. Миллетни саулугъуна къайгъырыуда да джетишимле аман болмагъанларын чертеди ол. Кооператив къурулушну хакъындан да кёлюне келген талай магъаналы оюмну айтады. Ол айтхан, эс бёлген затла бюгюнлюкде да магъаналарын тас этмегенлерин, ол заманда да бизни халкъыбызны  бирчаракъ джарсыулары болгъанларын ангылагъан къыйын тюлдю.
Алий-Солтан, алайды да, шахарны ишлетген адам болгъан бла бирге аны къалай, къайры ёсерин да кёре билген, анга джан аурутхан адам болгъанды. Ол тутхан ишине тамам кёлю-джюреги бла берилген адам болгъанына тарих документле шагъатлыкъ этедиле. Айтыргъа, 1922-чи джыл ноябрны 27-де ётген Къарачай-Черкес автоном областны Советини Къурау съездини протоколунда (анда председателлик Гюрджю улу этгенди) бу тукъум зат джазылады. “Область джер управлениени тамадасы Гюрюк улугъа къыйын болумлада Къарачай-Черкес областда, джер вопросну тюз баджаргъаны эмда тыйыншлы политика джол табыб бек ауур ишни бет джарыкълы бардыргъаны ючюн бюсюреу этерге”, - деб айтылады. Быллай юлгюлени энтда келтирирге боллукъду.
Алий-Солтан кёб джашамагъанды - аны джашауу 1934-чю джыл  юзюлгенди, Нарсанада ауушханды, ол заманда кеси да анда джашагъанды. Юй бийчеси Володина Нюра бла бир джашны ёсдюргенди. Ай медет, джашы Борис 1943-чю джыл урушда ёлгенди, кеси да лейтенант болгъанды.
Бюгюнлюкде аны атын ёсюб келген тёлюле билирча, сыйларча этерге керекди, нек десенг, ол затха кесини джашауу, иши бла тыйыншлы болгъанды таулу улан.
Заман дженгил саркъады. Биз бюгюн этер ишибизни этерге керекбиз, ол а кёбдю: тин-иннет байлыгъыбызны ёсдюрюу, джамагъатыбызгъа къайгъырыу, ашхы адетлени кенг джайыу, ёсюб келген тёлюлени аламат юлгюлени тамалында юретиу.
- Гюрджю улу бла Гюрюкланы Алий-Солтан сабийликден бирге бир элде ёсгендиле, татлы тенгле болгъандыла, дейди Къарачай-Черкес Республиканы Сайлау комиссиясыны алгъыннгы председатели Гюрюкланы Зулкъарнайны джашы Сафар. - Бир джолда, къартла айтханнга кёре, Анастас Микоян Къарачайгъа келгенди. Гюрджю улу бла, Гюрюк улу бла да ушакъ этиб, экисинден бирин ары башына уллу къуллукъгъа алыргъа излегенин айтханды. «Бизни бир-бирибизден айырыргъа боллукъ тюлдю. Мени тирилигим, Гюрюк улуну да фахмусу бир болуб, ишибизни алай алгъа элтебиз», - деб джууаб бергенди экиси ючюн да Къурман. Ол затны айтханым, бу эки адамны, кертиси бла да, Къарачай шахарыбызны ишлеуде, миллетибизни джашауунда да онглу юлюшлери барды. Быллай адамла, бюгюн аладан джаш тёлю юлгю алыр ючюн, эсде сакъланыргъа да керекдиле. «Бу адамлагъа эсгертмеле нек сюеледиле?» - деб сагъыш этерге боллукъдула. Сора, кеслерин да анга кёре джюрютюрге юренникдиле. Мен излеген онглу, ашхы адамларыбызны джашау юлгюлери бюгюнлюкде джетиб келгенлеге мисал болсунла, игиликге, ашхылыкъгъа тырмашдырсынла.
Гюрджю улугъа салыннган эсгертме халкъыбызны тарихинден хапар айтады. Гюрюк улугъа да аллай эсгертме салыныр, Къарачай шахарны тамалын салгъанланы бири кесини тыйыншлы орнун алыр, деген ышанмакълыкъ барды.
 
МАМЧУЛАНЫ Дина.
 
{jcomments}