Дунияда, адам ийнаныб къалалмазча, сейир затла боладыла Аллах буюрса. Къубаланы Фатима, Сылпагъарланы Ибрахимни къызы, айтхан хапар да анга шагъатды.
- Дин джаны бла бир джукъда да окъумагъанма, меннге юретген да болмагъанды. Аны Шимал Кавказда Муслиманланы бирикдирген аралыгъыны башчысы, Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи, имамла да биледиле. Аллах буюруб, Къур’анны тюшюмде окъугъан эдим. Аны бла тюнюмде да окъуб тебредим. Артда орус тилге кёчюрюлюб чыкъгъан Къур’анла бла да шагъырей болдум. Энди окъугъанымы ангылайма, кесим айтымла къураб, аятланы ана тилибизге кёчюрюб къоялмайма…
Хакъ джюрекден диннге берилген адамланы тыш къарамларындан, сёз урумларындан, джумушакъ, сабыр болгъанларындан, кеслерин къалай тутханларындан, башха халилеринден былай кёргенлей таныб къояса. Ол огъур шартланы Аллах Фатимагъа къызгъанмай бергенди. Кёчгюнчюлюкде, халкъыбызгъа зарауатлыкъ джетиб тургъан заманда, 1951-чи джыл Къыргъызстанны Будённовка элинде дуния джарыгъын кёрген къызчыкъ, артда быллай дараджагъа джетерикди, деб кишини эсине да келе болмаз эди. Алай а, эс кире башлагъанындан тебреб, джазыу анга бюгюннгю болумгъа джетерге джол ачханнга санайма, мени сартын. Тюзлюк хорлаб ызыбызгъа къайтхандан сора, юйдеги эски элине, Учкуланнга, тюшдю, анда Фатима орта школну бошады. Къарачай шахарда пединститутну физика-математика факультетинде баш билим алды. Элинде школда урунуу джолун башлады. Мирный элге келгенинде да, ол ишин этиб турду. Анасы ауушханында асыры къыйналгъандан, кеси да ауруб, джыйырма джылгъа джууукъ сынамы болгъан устаз, школну къойду. Ол сынамы уллуланы окъутууда дагъан болду. Эки джаш бла бир къызны ёсдюрдю. Ала тенгли, аладан уллу да сабийледен кёблени арабча къара таныргъа, Къур’анны окъургъа юретиб турду сау тогъуз джылны.
- Районда биле эдиле ол ишими. Эркишиле межгитлеге джюрюб, башха бир мадарла этиб къара таныйдыла, суураланы азбар айтыргъа юренедиле, ата, ана балаларын джюрютселе, сабийлеге да барды таблыкъ. Тиширыула араб харифлени билирге, Къур’ан окъургъа излеселе да, аллай мадар чыкъмай эди. Анга къыйналгъаным къурумай эди. «Ючкекенде да бир 9-10 сабийни окъутсанг, алайыны арендасын да тёлер эдик», - дедиле. Район аралыкъда алай бир башланса, тиширыула да джюрюрге боллукъ эдиле, деген оюм башыма келиб, къууандым. Ишни башларгъа мекям излеб айландыкъ, табмадыкъ. Мекямлары болгъанла да ауур багъа айтдыла. Алай уллу багъа бла къыйнамайым деб, сагъыш эте келдим да, Ижаланы Халинни джашы Умар эсиме тюшдю. Аны кесин танымай эдим, къарт атасы анама къысха джууукъ джете эди. Межгитле болмагъан заманда, Мирныйде гитче межгит ишлеген эдиле. Намазгъа анга келсе, анама къайтмай кетмеучен эди. Анам алагъа да барыучан эди мени да алыб. Умар эндиге дери да окъутургъа излегенлеге таблыкъ къураб, алай а дерслеге джюрюген хазна болмай, аны бла къоюб олтургъанларын эшитген эдим. Ижа улугъа бир тюбесенг, ишлеген джеринде бир джукъ табар эди, деб джюрегим билдириб турду. Бардым. «Мен Къур’анны окъутургъа сюеме, джер табмайбыз», - дедим, кесими да танытыб. Кимге эсе да телефон бла сёлешди да: «Ачхычланы келтир», - деди. Бир къыз келтириб берди. Умар аланы меннге узатды. «Арендагъа ачханы да айтсанг», - дедим. «Къур’ан окъулгъан джер ючюн хакъ алгъан адет болмазгъа керекди. - Ма бу дерслени бардырырча бёлмени ачхычы, бу да артыкъ затларыгъызны сала турургъа башха бёлмени ачхычы», - деди. Андан бери джети джыл озду, былайдабыз. Мирныйде да ишлей тургъанлай башлагъан эдим. Экисине да джюрюген ауур тие эди да, артда анда дерс бергеними къойдум.
- Сабий, уллу эсе да адамны окъутхан бек джууаблы ишди, артыкъ да дин джаны бла. Башындан эркинлик болмай, аллай ишни башлагъан адет да джокъду…
- Хо, тюз айтаса. Мирныйде окъутхан сагъатымда, имамла биле эдиле, дин тамадабыз Бердиланы Исмаил хаджи эркинлик берген эди.
- Къайсы кюнледе келесе? Кимле джюрюйдюле?
- Ыйыкъда тёрт кюнню окъутама, 11 сагъатда башлаб, 18 сагъатда бошайма. Джюрюгенлени араларында джыллары 60-ха келген адамла да бардыла, кёбюсю джаш тиширыуладыла. Сабийле да келедиле. Беш ана балалары бла келиб, аланы да окъутадыла, кеслери да окъуйдула. Дагъыда иги кесек сабий барды. Аладан Шаманланы Зухра, Шидакъланы Мадина, Аджиланы Эльдар, Семенланы Абу-Юсуф, Байрамукъланы Айша, Боташланы Замир, Байчораланы Эмир бек кёлюме джетиб турадыла. Эркишилени окъутургъа эркинлик берилмегенди. Ортача айтсам, джетмиш адам джюрюйдю. Аланы алты къауумгъа юлешгенме, башчылары (староста) бардыла. Бусагъатда окъуй тургъанлада ол джумушну тындыргъанланы атларын да айтайым: Боташланы Зухра, Аджиланы Асият, Шидакъланы Фатима, Ёзденланы Лаура, Тамбийланы Светлана, Боташланы Нюрсюят. Ыйыкъда хар бёлек эки кюнню келеди дерслеге. Бирге тынгылайдыла, юренедиле. Бек сууукълада келалмай къалгъанла да, артда ангылай барадыла. Келгеннге, кетгеннге къарагъан, окъутхан, юретген бла къалмай, башха джумушланы да этген джангыз адамгъа бек ауур тиерик эди, сохталарым болушадыла. Ма, Боташланы Зухра, кесини бёлегинден сора да барына да къайгъырады. Бир иш этерик болсакъ, ёрге туруб къалады, башчы болады, къалгъанла да аны оноууна къарайдыла. Ижаланы Умарны секретары Хубийланы Асиятны да джумушла бла кёб къыйнайма. Ижаланы Тамара да былайда ишлейди. Биз джангы башлагъан сагъатда хар нени къураргъа, джарашдырыргъа керек эди да, ол затлагъа Умар эс бёлюр ючюн къалмагъан эди, энтда бу керекди десем, сёз салмай этеди. Эбзеланы Динислам не бла джарайым деб соргъанлай, болушханлай турады. Бизге къыйналгъан къыйыны ючюн Аллах аны эки дуниясын да нюр этсин, аны ёсдюрген атагъа, анагъа Аллах разы болсун. Быллай джашларыбыз кёб болсунла.
Сохталарыма да бек разыма. Мени джюрегими къыйнагъан бири да джокъду, билим алыргъа тырмашыб къууандыргъан болмаса. Бердиланы Исмаил хаджи бла Ижаланы Умаргъа алгъыш этгенлей турабыз.
- Динден хапарлары болгъанла биледиле, алай а алкъын кёбчюлюк ол дараджагъа джетмегени амалтын, дерслеринги къалай къурагъанынгы, неден башлаб, не бла бошагъанынгы да айтсанг.
- Къур’анны халатсыз окъур ючюн, араб тилни грамматикасындан хапарлы болургъа керекди адам. Ол себебден харифлени, ала къаллай таууш (звук) бла айтылгъанларын билдирирге тыйыншлыды. Бизнича айтсакъ, фонетиканы кёб тюрлю джорукълары бардыла. Алагъа юретеме. Къур’анны таджуид бла окъутама. Бу ишлени 50 сагъатха тындырыргъа кюрешеме. Аллай бирни окъугъанла кетиб, аланы орунларына башхала келедиле. Рамазан айда тохтайбыз ансы, джылны узуну окъутама. Былайда айтылгъан бла къалмай, юйлеринде да къарай, юрене турур ючюн «Обучение Корану» деб, къол джазма джарашдыргъан эдим. Аны КъЧР-ни Муслиманларыны дин управлениеси къабыл кёрюб, дерслик китаб этиб чыгъаргъанды. Энтда бир къол джазмам хазырды.
Фатиманы сохталары бла да ушакъ этдик. Боташланы Зухра былай хапар айтды:
- Ауур операциядан сора, юйде да джумуш эталмай турдум. Бир кюн къызчыкъ келди да: «Бир иги адам Къур’ан окъургъа юретеди. Аны дерслерине джюрюрменг?» - деди. «Джылым да келгенди, юреналлыкъ болмам»,- дедим. Къоймай алыб келди. Босагъадан атлагъанлай бу кабинетге да, Фатимагъа да джаным кириб къалды. Былайдан чыкъма деб, Аллах буюргъанча болдум. Доскада джазыб, айтыб, юретиб тебреди. Алгъы бурун джукъ ангыламай турдум. Бёлек замандан юрене башладым. Хар эртден сайын, байрамгъа келгенча алай къууаныб, къуралыб, джюрюб башладым. Ауруууму да унутдум. Эки джылдан артыкъны окъуйма.
- Биягъында устазыгъыз 50 сагъатны айтхан эди. Сен дерслени билиб къоялмай орнунгда къалыбмы бараса, огъесе башха сылтауму барды?
- Мен да, бизни группа да ол сагъатланы ичинде кёб затны ангылагъан эдик. Фатима тартыныб айтмай къойгъанды ансы, эришиулеге хазырланыргъа керек болуб, аны бла созулду. 2017-чи джыл грамматиканы бошагъаныкъда бир конкурс болду. Кабинетде экзаменле алды устазыбыз. Андан сора, ораза айны аллы бла, Бердиланы Исмаил хаджи, башхала да келиб, Фатиманы сохталары да джыйылыб, Первомайское элде «Насыб къалада» сынаудан ётдюк. Билимли, иги устаз болгъанын, сохталаны тыйыншлысыча окъутханын да айтдыла. Фатимагъа Муфтиятны медалы берилди. Быйыл да таджуидден джорукъла бла Къур’анны окъутханына конкурс Рамазан айны аты бла ётдю. Анда да экинчи медалгъа тыйыншлы болду Фатима. Белгиленнген дерслени окъудукъ, конкурсла да бошалдыла, алай а асыры талпыгъандан кетерге излемей, энтда джюрюб турабыз бир къауумубуз.
Кеси келиб кёрмеген, сынамагъан бу устазны фахмусун ангылаяллыкъ тюлдю. Окъуду, айтды, джазды, тамам сингдиргинчи къоймайды. Биринчи классха барыб юреннгенча, алай болабыз ол чыгъаргъан грамматиканы окъусакъ. Адамлыкъ шартлары уа…Саулугъу да аламат болмагъанлай, юйде джумушла джарсыйдыла, деб да къарамай: къарда, боранда, джангурда да, бизге билим берир ючюн, Мирныйден джюрюб турады. Келгенлеге къууаннган болмаса, биринден бир сом алмайды, сууаблыкъ ючюн этеди. Бу огъурлу адам бизге анача къайгъырады, биз да сыйын алай кёребиз. Билим бериуде уа «Аллахны аты айтылгъан бир затда джангылыч болмасын», - деб, кесине да, бизге да бек къатыды…
- Мен бу мекямда ишлейме, – дейди Хубийланы Асият. «Сен бизни нек джокъламайса?» - дей тура эди Фатима. - Бир кюн, къонакъгъа баргъанча, классха кирдим. Аны къабыргъаларында дерследе себеб болурча, суратха алыннганча, джарашхан джазыулары бла тагъылыб тургъан къагъытлагъа, шкафда Къур’анлагъа, башха китаблагъа, тюз туураларында уллу доскагъа сейирсиниб къарадым. Фатиманы уа, адамланы кесине илешдирген бир заты барды. Орусча анга «аура», дейдиле. Бир дерсинде олтургъанымда, хаман джюрюрюм келиб къалды. Мен кесим устазма да, аллай ишден хапарлыма. Сабийлеге айтыб, ангысына сингдире билген болады, программадагъы затны айтыб, билдиле, къалдыла эсе да, «мен борчдан къутулдум» деб, кетиб къалгъан болады. Халимат биринчи къауум устазланы тизиминдеди. Мени къарнашым Къур’ан окъуй биледи. Фатиманы китабын юйге элтгенимде, анга уллу магъана бериб: «Быллай адамны дерслерине уа мен да бек сюйюб тынгыларыкъ эдим, - деди. Бизде эркишиле окъумагъанларын айтдым.Аны онгсунмады. – Къалай уста, тынч ангыларча джазылыб турады. Муну джаза билмеклик, ол Аллахдан келген дараджады». Аллай бир зат башында къалай турады, деб сейир болабыз. Биз, андан джашыракъла, нени болса да унутуб сорсакъ, тыйгъычсыз джууаб бериб къояды. Бек уллу къыйыны барды тиширыуланы арасында динни джайыуда, сабийлеге къара танытыуда. Бизни къууандыргъаныча, кесини балаларындан, беш туудугъундан къууаныб, кёб джылланы джашасын…
Биз ушакъ этген башхала да бу халда айтдыла. Алай болса да, «тюзюн билген тёреди», дейдиле. Биз да ол оюмну тута, муфтий Бердиланы Исмаил хаджиден да сордукъ.
- Башха затлада къалай бола эсе да, динни тазалыгъы сакъланыргъа керекди. Ол барыбызны да борчубузду. Алайды да, Фатиманы Аллах берген билимине, устазлыкъ фахмусуна ышанмасакъ, ол ишни башларгъа эркинлик берлик тюл эдик. Бек джууаблы, бек огъур къуллукъну сый бла баджарыб келеди. Дин ахлуланы арасында махтауу уллуду. Мен аны бла тюбешир, ушакъ этер ючюн къалмайма. Ары-бери кетгеним болса да, телефон бла сёлешиб, хапар соргъанлай турама. Анга да тартынма дегенме да, кеси да ишини юсюнден оноулашыргъа ёчдю. Аныча устазларыбыз аслам болсала, билимли адамла да кёбден кёб бола барлыкъдыла. Мен Фатиманы юлгюге айтханлай турама, – деди Исмаил хаджи.
АППАЛАНЫ Билял.
