1943-чю - 1944-чю джыллада джукъ билмей тургъанлай, эки сагъатны ичине къарачайлыланы, малкъарлыланы, чеченлилени, ингушлуланы, кърым татарлыланы дагъыда Шимал Кавказда халкъланы бир къауумларын кёчюрюб ийген эдиле. Къазауатны ал кюнлеринде уа немецлени кёчюргендиле.
Кёчюрюуню юсюнден Къоруулауну кърал комитетини (ГКО) бегими болгъанды. Ол бегимде «къазауат бошалгъынчы кёчюрюледиле» деб айтылады. Алай а къазауат бошалгъандан сора эки джылдан, 1947-чи джыл, «кёчюрюлген халкъла ёмюрлюкге кёчюрюлгендиле» деб джангы бегим чыгъаргъандыла.
Сталин бла Берия ёлгенден сора КПСС-ни Джыйырманчы съезди Сталинни этиб тургъан артыкълыкъларын айгъакълаб, спецпереселенецлени джюреклерине ышаныу салды: ызыбызгъа къайтыб, баш эркинлик табар къайгъыгъа кирдик. Бу мурат бла бир къауум адам Москва­гъа бардыкъ.

1956-чы джыл июнну экинчи джарымында меннге, Джам­бул областда Луговое деген элге, Гаджаланы Ибрахимни джашы Маджир келди. Ол эртдеден да Москвада джашай эди. Ол айтхан хапаргъа кёре, чечен-ингуш халкъланы келечилерине СССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели А. И. Микоян, къалмукълулагъа да СССР-ни Министрлерини Советини Председателини биринчи заместители К. Е. Ворошилов тюбегендиле. Бизден баргъанла Токъаланы С.-У. Б., Акъбайланы М. О., Къараланы Б. А., Эбзеланы А. Б., Алийланы Р. Т., Къобанланы С. Т. кишиге да тюбеялмай, къайтыб келгендиле. Маджир андан ары хапарын айтды. Ол А. И. Микоянны къарнашы Артём Иванович бла бирге окъуб, авиацион институтну бирге бошагъанды. Артём Ивано­вич къарачайлыланы къарнашына тюбетирге сёз бергенди, деди. Маджир энди делегация къураргъа келгенди.
Мен барыргъа хазырлыгъымы айтдым. 1956-чы джыл июнну 20-да биз, джети адам болуб, Фрунзеден Москвагъа кетдик. Ала ма была эдиле: Гюрджюланы Таубий, Гюрджюланы Нузула, Чагъарланы Ибрахим, Джаммаланы Мурат, Байрамкъулланы Ибрахим, Байрамукъланы Юсуф.
Москвада къонакъ юйде орун табылмай, биз, ючеулен болуб, киши фатаргъа тюшгенбиз, къалгъанларыбыз эл мюлк кёрмючню къонакъ юйюне тюшгендиле.
Июнну 23-де А. И. Микоянны аты бла письмо джаздыкъ. Ол письмону Гаджа улу Микоянны къарнашы Артём Ивановичге берирге алыб кетди. Артём Иванович вертолётла чыгъаргъан конструктор бюрону тамадасы эди.
Гаджа улуну хапарына кёре, письмону ол Артём Ивановичге табдыралмай, «анга бер» деб аны къагъытчысына къойгъанды. Андан джууаб сакълай, ачхабызны да бошай, он кюн кетди. Июлну 2-де Анастас Иванович Микоянны Сочиде солугъанын эшитдик. Микоян бла чотубуз болмазын билиб, Н. С. Хрущёвгъа письмо джазыб, июлну 3-де 172-чи номер болуб очередь алдыкъ Ногин атлы площадда КПСС-ни комитетини юйюнде. Айхай ол очередь да Хрущёвгъа болса уа, Ара Комитетни къайсы эсе да бир къуллукъчусунады. Ол бизни тилегибизни Хрущёвгъа билдириб, джууабын берликди. Алай болса да бизни насыбыбыз тутду: билегинде къызыл джуруну бла залда дежурный, КГБ-ны къуллукъчусу, очередде Нузулагъа барыб, не зат иш бла келгенин сорду. Нузула джангыз болмагъанын, биз да аны нёгерлери болуб келгенибизни айтханыкъда, бизни Хрущёв джолдашха джазылгъан письмобузну алыб, къайсы эсе да АК-да ишлегенлени бирине кирди. Бир джарым сагъат чакълыдан КГБ-ны къуллукъчусу бла бирге ол андан чыгъыб, бизни юсюбюзден Хрущёв­гъа билдиргенин айтды: «Никита Сергеевич сизге бюгюн тюберге деб тургъанлай, Камбоджаны (Кампучия) президенти принц Нородом Сианук келеди дегендиле да, аны аллына тюберге Внуково аэропортха барады. Сиз тамбла кирирге боллукъсуз», -  деди.
Тамбласында, 1956-чы джыл июлну 4-де, эртден 10 сагъатха АК-гъа келдик. КПСС-ни АК-ны къуллукъчусу бизге чыны полковник болгъан КГБ-ны адамын келтириб, Хрущёвгъа аны бла ийди.
Хрущёвгъа эки тийре чакълыны бардыкъ, биргебизге баргъан КГБ-ны къуллукъчусу биз кесибизни къалай тутаргъа кереклибизни, Хрущёв сёлешген заманда аны сёзюн бёлюрге болмагъанын айтыб, юретиб барды.
КПСС-ни АК-ны юйюне джетгеникде, тюб этажда эшикни къатында тохтадыкъ. Гитче терезечикде КГБ-ны майору кёрюнеди. Майор бизни къагъытларыбызны изледи. Биз бери келирибизни аллы бла алгъан паспортла-рыбызны бердик. Ол кесини аллында бизни тукъумларыбыз джазылгъан къагъытда тамамлады.
Андан сора юйню ичине ийдиле да сора ол биягъы полковник бизни коридор бла элтиб, лифтни къатында тохтатды. Лифт бла ючюнчю этажгъа чыгъыб, коридор бла бардыкъ. Эшикледе «Фурцева», «Аристов», «Суслов» деген джазыуланы эслей барама. Коридорну сол джанында эшикде уа «Н. С. Хрущёв» деб джазылгъанны кёрдюк. Ол эшикге кирдик. Приёмныйде орта джыллы бир эркиши олтурады. Ол Биринчи секретарны болушчусу болур (партияны Джыйырманчы съездинде Баш секре­тарны орнуна Биринчи секретарь, Политбюрону орнуна да Президиум дерге деб оноу этилген эди). Ол бизни акъ тышла салыннган джумушакъ шиндиклеге олтуртду. Кабинет уллуду. Ортасында уллу стол. Къабыргъаны джанында да стол. Столлада телефонла дагъыда бир аппаратла. Эки кийим тагъыучу. Бизни уа тагъаргъа картусладан, шляпаладан башха джугъубуз джокъду – костюмла блабыз.
Приёмныйде терезени къатында КГБ-ны полковниги олтурады, бизни келтирген полковник да аны къатына барыб сюелди. Бизни юсюбюзден Хрущёвгъа билдирлик болурла деб тура эдик да не мындан анга киши кирмеди, не андан киши чыкъмады. Джыйырма минутдан болушчу къобуб, Хрущёвну кабинетине эшикни ачыб, бизни ары чакъырды. Биз киргеникде, Хрущёв олтуруб тургъан джеринден къобуб келиб, бизни бла кабинетни ортасында саламлашды. Бери киргинчи оноулашханыбызгъа кёре, бизни аллыбызда 88-джыллыкъ къарт Чагъар улу кириб: «Ассалам алейкум, Никита Сергеевич», - деб къолун тутду. Аны ызындан Нузула бла, андан сора бизни барыбыз бла да къол тутушуб, джарыкъ саламлашды. Бизни олтуртхунчу кеси олтурмады. Кабинети уллу, 60-70 адам сыйына болур эди. Столуну джити мюйюшлери джокъ эдиле. Къабыргъада Ленинни джангыз бир портрети. Столну юсюнде бизни письмобуздан башха къагъыт джокъ. Письмобузда он адамбыз деб джазгъан эдик, приёмгъа уа сегиз адам баргъанбыз - Багъатырланы Харун бла Къобанланы Сафар ауруб, баралмай къалгъан эдиле. Хрущёв бла ушагъыбыз джазылгъанды.
Биз Москвагъа баргъан кюнде огъуна хар бирибиз, сегиз адам, бирер заявление джазаргъа деб оноулашхан эдик. Офицерле Гаджа улу, Гюрджю улу, Джамма улу, Байрамкъул улу аланы уруш бошалгъынчы фронтдан алыб, конвой бла Орта Азиягъа ашыргъанларыны юсюнден; Чагъар улу къартлагъа джетдирилген артыкълыкъны юсюнден; Нузула тиширыула чекген къыйынлыкъны юсюнден; Орус улу джаш къауумну юсюнден; мен да, Байрамукъ улу, къалай кёчюргенлерини юсюнден джазаргъа келишдик. Кёчюрюлген заманда мен область прокурорну заместители болуб ишлей эдим, Орта Азияда уа НКВД-ны органында кёчюрюлген халкъланы юсюнден ишлеген эдим. Заявлениеле уа къуру ючюбюз джазгъан эдик, Нузула бла Таубий ючюн да мен джазыб, юч къагъытны да Хрущёвгъа бердик.
Заявлениеми Хрущёвгъа узатырдан алгъа окъургъа эркинлик берлигин тиледим. Башындан аягъына дери окъудум, письмому магъанасы бла КПСС-ни АК-ны Президиумуну членлерин шагъырей этерин тиледим. Этерге Хрущёв сёз берди. «Кёчгюнчю не ишде ишлегенсе?» - деб Хрущёв соргъанында, «прокуратурада», дегенимде: «Да кёчюрюуде терс сизсиз сора, законну буздургъансыз», - деб, накъырда этди. Гюрджюлары да узатдыла письмоларын.
Ушакъ бошалыр кёзюуге мен Хрущёвгъа: «Бизни ортабыздагъы къарт Чагъар улу дин тутхан къартды, ол да, анычала да Сизге, Сизни юйдегигизге Аллахдан тилек тилеб турадыла. Халкъ Сизни ауузугъуздан тюзлюк сёзню эшитгенди, Сизге бек разыды, энди ызларына кетерге эркинлик берлигигизни тилейди. Биз мындан къайтыб барыб, аллыбызгъа къараб тургъан халкъгъа Никита Сергеевич бизни джанлыды дерге боллукъбузму?» - деб сордум мен. «Мен кесим оноу этмейме, сизни джаныгъызда уа боллукъма», - деб, джууаб берди. Алай бла саламлашыб чыкъдыкъ. Приёмныйде бизни КГБ-ны полковниги сакълаб тура эди. Ол бизни ашырды.
Гаджа улу къазауатха дери да Москвада джашай эди, ол анда къалды. Гюрджюланы Нузуланы, Таубийни, Джаммаланы Муратны Ставрополгъа, партияны крайкомуна письмобузну берирге ашырыб, къалгъаныбыз Къазахстан бла Къыргъызгъа июлну 6-да кетдик.
Москвадан къайтхандан сора эки ыйыкъдан мени Фрунзеде окъугъан къарачай студентле чакъырдыла. Алагъа хапарны болумуча айтдым. Джамбул областны талай джеринден келиб, меннге кёб заманны хапар соруб турдула.
1956-чы  джыл  мени  партияны  Луговской  райкомуну биринчи секретары Исмаилов джолдашха чакъырдыла. Анда Алма-Атадан келген адамла да олтура эдиле. «Къарачайлыла мында къалсынла, кетмесинле», - де да сёлеш, деб чакъыргъан эдиле. Алагъа джер кесиб, автономия берирге, мени да бир райкомгъа секретарь этерге деген оноуну айтханларында, мен: «Шимал Кавказда сюрюучю болургъа   сюеме   Къазахстанда   райкомну   секретары болгъандан эсе», - деб джууаб бердим.
1957-чи джыл Къарачай-Черкес облисполкомну аты бла Луговскойдан къарачайлыланы туугъан джерлерине кёчюрген мен эдим. Аланы ашырыб бошаб, 1957-чи джыл кёчюб келгенимча Гитче Къарачай районда джашаб турама.

БАЙРАМУКЪЛАНЫ МАМУРАЙНЫ джашы ЮСУФ,
                                                  партияны, къазауатны, урунууну ветераны.