Къысха ёмюрлю комсомолну джашауунда эм къыйын сынау Уллу Ата джурт къазауат болгъанына бир адамны да ишеги боллукъ тюлдю, деб акъылыбыз алайды. Къарачай автоном областны комсомолчулары, бютеу къралны джаш адамларыча, джуртларыны азатлыгъы ючюн ёрге къобадыла. Тогъуз минг къарачайлы, фашист зорчула бла сермешиб, уруш тюзледе джан бергендиле – аланы асламысы джаш адамла болгъандыла. Тогъуз минг - дивизия чакълы бирди. Ол себебден Уллу Хорламны келтирирге миллетибиз керти тыйыншлы юлюшюн къошханды.

Иги уруш этген джердешлерибизге Коммунист партияны къурамына кирирге эркинлик берилгенди – ол бек уллу сыйгъа саналгъанды.

«Къарачайны къаплан кёллю уланы» Багъатырланы Умарны джашы Харунну белгили танкист, генерал Рыбалко иги таныгъанды. Харун да танкист, 52-чи гвардиячы бригаданы командирини орунбасары болгъанды. Рыбалко Багъатыр улуну «Совет Союзну Джигити» деген атха эки кере теджегенди. Таулу улан уллу ётгюрлюкню, залимликни кёргюзгенине шагъатлыкъды ол. Бригаданы командири джаралы болгъанында, Харун, оноуну къолуна алыб, джау кючлеб тургъан Киевге танкларын бурады. Алай бла, шахарны фашистледен азатлаугъа уллу юлюш къошады.

Уллу Ата джурт къазауатны джылларында, 1941-чи джылдан 1943-чю джылгъа дери, бир къауум тарихчиле айтханнга кёре, 30-дан аслам, экинчиле бегитгеннге кёре, 53 къарачай джаш «Совет Союзну Джигити» атха теджелгенди. Алай а «бизни бек сюйгенле», шам джуртубузну сыйырыргъа излегенле документлени адам кёрмезча джерге джашыргъандыла неда къурутуб къойгъандыла. Алай бла, «Совет Союзну Джигити» деген ат сынгар Багъатырланы Харуннга берилиб къалгъанды.

Къарачай автоном областны джюзле бла комсомолчулары Киев бла Смоленск шахарланы джаудан тазалауда джигитлик кёргюзюб сермешгендиле. Къарачайны келечилери, Ата джуртубузну ара шахары Москваны къоруулай, къан тёкгендиле. Блокадагъа тюшген Ленинградны азатлауда, аны кибик Курск-Орёл тёгерегинде баргъан сермешиуде ётгюрлюкню юлгюсюн кёргюзгендиле. Туугъан джуртлары Кавказны джакълауда да атларын айтдыргъандыла. Къарачайны джигит джашлары Сиваш бла Сапун-Тауну джаудан сыйырыргъа таукел къошулгъандыла, Днепрни, окъ-тоб атыла тургъанлай, ётгендиле, Белоруссиядан джауну сюргендиле, Прибалтикада орналгъан республикаланы фашистледен тазалар ючюн кюрешгендиле.

Къайда уруш этмегендиле ала? Польшаны, Чехословакияны, Румынияны, Югославияны, Венгрияны, Австрияны фашист зорчуланы къапханларындан чыгъаргъандыла. Джауну сюрюб, кюркесине джыйыб, рейхстагны алгъанланы сафларында баргъандыла. Ол огъай эсенг, халал, батыр халкъыбызны тулпар джашлары Узакъ Шаркъда Японияны махтаулу Квантун аскерин къаушатханланы ичлеринде болгъандыла.

Совет Союзну фашистле кючлеген шахарлары бла эллеринде миллионла бла адамла партизан кюрешни бардыргъандыла. Ол джаугъа бой бермегенликни, къаджау турууну халкъ къурагъан къозгъалыуу болгъанды. Къарачайны бир затдан артха турмагъан ётгюр джашлары бла къызлары партизан къозгъалыуда да энчи ызларын къойгъандыла.

Алайды да, Эресейни, Белоруссияны, Украинаны эмда Кюнбатыш Европаны немчала алгъан шахарлары бла районларында Къарачайны келечилери адам ийнанмазча джигитликле этгендиле. «Совет Союзну Джигити» атха теджелген беш къарачайлы уллу партизан отрядланы башчылары болгъандыла.

Белгилисича, Уллу Ата джурт къазауат башланырдан бёлек джылны алгъа совет къралда адамланы, сюд этмегенлей, терсликлери болмагъанлай, тутуб, узакъ джерлеге ашыргъандыла. Бютюн да уллу къуллукълада ишлегенлени, урунуб, мюлк-рысхы джыйгъанланы аяусуз этгендиле. Аланы бир къаууму, азаб чегиб къайтхандан сора, уруш этерге кеси разылыкълары бла кетгендиле. Аланы бири Айбазланы Окъуб болгъанды.

Айбаз улу 1921-чи-1923-чю джыллада РКСМ-ни Къарачай-Черкес къурау бюросуну секретары болуб тургъанды. Ол халкъ окъууну область бёлюмюню эмда джорукъну бузгъанлагъа къаршчы комиссияны члени болгъанды. Тутхан ишин тынгылы баджаргъанды. Балахонов салгъан борчну толтура, Окъуб, Къарачай-Черкес Миллет взводха адамла джыйгъанды.

1924-чю джыл Айбаз улуну РКП(б)-гъа членнге аладыла. 1925-чи джылны къачында Къарачай-Черкес РКМ-ни къурау бюросуну биринчи секретары С. Епанешников областдан кетгенден сора, аны орнуна Айбазланы Окъубну саладыла.

1934-чю джыл аны джергили промышленность санагъатда ишлерге джибередиле. 1937-чи джыл «халкъны джауу» деген атха чыгъарыб, аны партиядан кетередиле. Анга «буржуазный националист» деген атны да такъмакъ этиб, тюрмеге атадыла. Ол анда тёрт джыл турады. Терслиги болмагъанына ийнаннганларында, башына бош этедиле. 1943-чю джыл Окъуб кеси разылыгъы бла фронтха атланады. Ол анда ёледи.

Бюгюнлюкде халкъыбызны 11 уланы Совет Союзну эмда Эресей Федерацияны Джигитлеридиле. «Совет Союзну Джигити» деген ат 1965-чи джыл берилген Къасайланы Осман Белоруссияда партизан отрядны командири болуб тургъанды. Аны отряды 27 джау гарнизонну, тёрт минг фашистни къурутханды. Къасай улуну башчылыгъы бла отряды джаугъа 100-ден аслам чабыуул этгенди. Ол 28 джылында джигитча ёлгенди.

Хайыркъызланы Кичи-Батыр бла Къаракетланы Юнюс Белоруссияны чегетлеринде бир-бирлерине тюртюлюб къалгъандыла. Эки джаш адам белгили партизан командир Леоновну партизан бирлешлигинде уруш этгендиле. Артда партизан отрядлагъа башчыла болгъандыла. Белоруссияны миллетине азатлыкъ келтиргенлени эм алларында баргъандыла. Ала бек джашлай, 25 джылларында, джау бла хатерсиз сермешледе джанларын бергендиле. Экисине да «Эресей Федерацияны Джигити» деген ат берилгенди.

«Эресей Федерацияны Джигити» деген атны джангыртыуну кёзюуюнде тогъуз уланыбыз алгъанды.

Эресей Федерацияны Джигити Ёзденланы Дюгербий, Украинада диверсион-тахса къауумну командири болуб, кёб джигитлик этгенди. Ол белгили тахсачы Николай Кузнецов бла бир партизан бирлешликде уруш джолну ётгенди.

Эресей Федерацияны Джигити Бадахланы Хамзат Днепрден ётген заманда эмда Житомирни фашистледен тазалауда уллу джигитлик кёргюзгенди.

Эресей Федерацияны Джигити Биджиланы Солтан-Хамит генерал Береговойну эскадрильясында уруш этгенди. Джаугъа къаршчылыкъ танытыб, кёкге 91 кере чыкъгъанды. Салыннган борчну толтурмай къоймагъанады.

Эресей Федерацияны Джигити Гербекланы Магомет – гвардияны старшинасы, миномет расчётну командири – Южный Буг бла Тисса сууланы ётген кёзюуде керти кишилик танытханды.

Эресей Федерацияны Джигити Голаланы Джанибек, джаугъа къаршчы болуб, кёкге 102 кере чыкъгъанды. Хауада 39 кере уруш этгенди. Бир кере тёрт фашист самолётну кюйдюргенди. Уллу Ата джурт къазауатны тарихинде быллай юлгюле бек аздыла. Джурту ючюн 26 джылында джан бергенди.

Эресей Федерацияны Джигити Ижаланы Абдулла джауну уясы Берлинни алгъан джигит уланланы бириди.

Эресей Федерация Джигити Чочуланы Харун, Къызыл Аскерни абычары, Чехословак аскерни поручиги, немчала джесирге алгъанларында, андан къачыб, Чехословакияда джесирден къачханла бла словакладан партизан отряд къурагъанды. Ол башчылыкъ этген отряд джаугъа кёб хыянат джетдиргенди.

Халкъыбызны уланлары къапланлача уруш этгендиле. Джюзле бла джашла орденле, медалла бла саугъаланнгандыла – ала барысы да джаш адамла, къолларындан кёб затны этерге келгенле болгъандыла. Бизни 80 минг адамы болгъан миллетибизни ичинден юлгюлюге тыйыншлыла кёб чыкъгъандыла. Байтокъланы Аслан бла Анисат он джашларын Ата джуртубузну сакъларгъа джибергендиле – алтысы уруш тюзде джан бергендиле, тёртюсю хорлам бла къайтхандыла.

Хапаланы Туугъан афендини джашы Абдулла, Украинада партизан болуб, джаугъа къаршчы сермешгенди. Немчала аны джесирге алгъанларында, ол тенглерин сатмаз ючюн, кесин къабыргъагъа чюйле бла урдургъанды. Керти таулуча, керти патриотча джан бергенди.

Бархозланы Аскер, немча генералны тутуб, Москвагъа самолёт бла ашыргъан джигитибизди.

Хайыркъызланы Хызырны джигитлигини юсюнден бизге устазланы школда айтханлары бюгюн да эсимден кетмейди: «Ол Александр Матросовча джигитлик этиб ёлгенди. Аны къан джугъу комсомол билети Мурманскени музейинде сакъланады. Кёкюреги бла джау пулемётну амбразурасын джабыб, тенглерине джол ачханды».

Бу сёзлени бизге, джангы комсомолгъа киргенлеге, юлгюге келтириб айта эдиле – бизде патриот сезимлени ёсдюрюрге быллай ушакъла уллу себеб бола эдиле.

Кертиси бла да, къарачай джашла совет халкъны къоруулагъан 100 тюрлю миллетни сафларында алчы болгъанларын бегитген энтда бир юлгю. «Совет Союзну Джигитлерини» уллу махтаулу юйдегисини бюгюнлюкде къурамы былайды: 8181 оруслу, 2073 украинли, 311 белоруслу, 161 татарлы, 108 чууутлу, 96 къазахлы, 91 гюрджюлю, 90 эрменли, 69 узбекли, 61 мордвалы, 44 чувашлы, 43 азербайджанлы, 39 башкирли, 32 тегейли, 18 марили, 18 туркменли, 15 литовчу, 14 таджикли, 13 латышлы, 13 къыргъызлы, 11 къарачайлы, 10 комичи, 10 удмуртлу, 9 эстонлу, 9 карелли, 8 къалмукълу, 7 къабартылы, 6 адыгейли, 5 абхазлы, 5 хакаслы, 3 черкесли, 2 болгарлы, 2 румлу, 2 финнли, аны кибик ассирийли, малкъарлы, даргинли, испанлы, корейли, кумандинчи, курдлу, молдованлы, нанайлы, сванлы, тувинли, чыганлы эмда эвенкли.

Бу затланы барысын да айтханыбыз, комсомолну, джуртларыны да атларын сый бла айтдыргъан уланларыбыз ёлюмсюздюле. Аладан юлгю алыргъа, атларын джюреклеге джазаргъа, аланы хапарларын келлик тёлюлеге билдирирге барыбызны да борчубузду.

МАМЧУЛАНЫ Дина.