Алийланы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетге быйыл 80 джыл  толады. Бу кюнледе анда байрамгъа хазырланыу ишле къызыудадыла.
Университетни тарих джолундан, бюгюннгю джетишимлеринден, тамблагъы кюнюнден хапар айтады аны ректору Ёзденланы Аубекирни джашы Таусолтан бизни газетни Къарачай районда энчи корреспонденти Ахматланы Якъуб бла ушагъында.


- Университет кесини 80-джыллыгъына къаллай джетишимле бла тюбейди? Бу юбилейге айырыб уллу магъана берилгенини себеби неди?
- Быйыл университетибиз 80-джыллыгъына джетгенди да, бусагъатха дери анга ол къалай келгенди, бюгюнлюкде биз кимбиз, небиз, мындан ары уа къайсы джол бла барыргъа керекбиз деб, ол затлагъа къараргъа, сагъыш этерге чурумду бу байрам. Сексан джыл бир джаны бла алай кёб заман тюлдю, бир адамны ёмюрюдю. Сёз ючюн, Эресейни, Европаны, Азияны белгили университетлери бла тенглешдиргенде, ол алай эскича да кёрюне болмаз. Шимал Кавказгъа кёре уа ол эм эски университетлени бирине саналады.
1938-чи джыл Къарачай автоном областны аралыгъы Микоян-Шахарда устазлыкъ институтча ачылгъанды ол. Кесини да аты «Къарачай-Черкес институт» болгъанды. Аны магъанасы Къарачай, Черкес автоном областланы экисине да устазла хазырларгъа хыйсабы болгъанды.
1943-чю джыл сюргюнню заманында ол, джабылыб, 1957-чи джыл къарачайлыла Азиядан Джуртларына къайтханларында, джангыдан ишлеб башлагъанды. 90-чы джыллада сюргюнню  сынагъан миллетлени тюзлеу башланнганында, пединститутну кенгертиб, «педуниверситет» этген эдиле. Бюгюнлюкде да «Къарачай-Черкес университет» дегенликге, республикада джашагъан миллетлени тин байлыкъларын, маданиятларын, ана тиллерин, адабиятларын айнытыугъа джораланнган, ол ауур ишни сый бла баджарыб кюрешиу университетибизни энчи шартларыны бириди. Аны барын да сагъына, чертерге излегеним: университетибизни тарихи халкъыбызны тарихи бла къысха байламлыды.
Арт джыллада этилген ашхы атламланы бири дагъыда «классический университет» дараджагъа кёчгенибизди. Кесигиз билесиз, бусагъатда къралда баш окъуу заведениелени тёрт тюрлю дараджасы джюрюйдю: институт, академия, профиль университет, классика университет. Бизники баш дараджагъа чыкъгъанына быйыл 15 джыл болады.
- Аллай бир джууаблылыкъ да ёсген болур? Бюгюнлюкде баш дараджалы вузлагъа къаллай излемле салынадыла?
- Айхай да, «биз классика дараджалы окъуу заведениебиз» дегенни айтыб ёхтемленирге таб болгъанлыкъгъа, джууаблылыкъ да анга кёре ёсген этгенди. Миллетни аллында да, къралны аллында да, бизге дери мында ишлеб, кёб къыйын къошуб, тамалын бегитиб кетген устазланы, алимлени алларында да. Ала салгъан джолдан таймай, аны кенгирек, сыйдамыракъ этерге кюреше, алай барыргъа керекбиз. Аны бизде ишлегенле да, кърал тамадала да ангылайдыла. Заман а тынч заман тюлдю. Бусагъатда да кёзюулю тюрлениуле бара турадыла. Арт джыллада бютеу къралда аллай, быллай излемлеге келишмейдиле деб, джюзле бла вузланы джабхандыла. Биз да къоркъуб тура эдик да, Аллахха шукур, къыйын тюрлениуледен къутулуб, энди университетибиз аякъ юсюнде деменгили сюеледи. Арт джыллада «мониторинг эффективности» дегенни айтыб, вузланы дараджаларына кёре излемлеге келишгенлери бла къалгъанларын тинтгенлей турадыла. Аллында бираз къыйналсакъ да, ол чекден да тыйыншлысыча ётюб, джарашханбыз.
Бюгюннгю заман классика дараджалы университетлеге джангы излемле салады. Къуру окъутуб, билим бериб, ашырыб баргъандан сора да илму, социал, экономика, джаш тёлю политика джаны бла, башха затла бла да салынадыла тюрлю-тюрлю излемле…
- Сёзюнгю бёлгеним ючюн айыб этме. Университетибизни кёб университетлеге ушамагъан дагъыда бир шарты талай миллетни ана тиллерин, адабиятларын мында окъутханларыды. Ол ишге да бюгюнлюкде алгъындан эсе кенг къарай, аслам борч салына болур, не?
- Хо, башында да бир сагъындым, миллетлени алларында джууаблылыгъыбыз неди десегиз, аланы маданиятларын сакълауду, айнытыуду. Ол иш а тилни, адабиятны юслери бла бардырылады. Не къарыуну да салыб, ол борчну толтурургъа керекбиз. Мында орус, къарачай, черкес, абаза, ногъай тиллени окъутхан кафедрала эртдеден бери да ишлейдиле, аланы себеблери бла илму ишле да этиледиле. Бусагъатда абаза, ногъай маданиятланы аралыкълары да ачылгъандыла.
Устазланы хазырлауда да бютеулей алыб къарагъанда да джангы излемле салынадыла. Ол джаны бла да этер ишибиз кёбдю.
- Илму джаны бла университетде бусагъатда къаллай иш барады?
- Бизни университет Шимал Кавказда кесича бир илму аралыкъ болуб турады. Мында тюрлю-тюрлю илмуланы кандидатлары, докторлары, доцентле, профессорла  бардыла. Къайсы бир вузну да атын айтдыргъан онглу алимле, устазладыла. Бизде да бардыла атларын сау къралда, аны тышында да айтдырыб тургъан алимле. Алай болса да бизни университетни кесини энчи бети болгъанын танытхан затларыбызны юслеринден бир-эки сёз айтыргъа излейме. Бизни джашагъан джерибиз бла, маданиятыбыз бла байламлы затладыла ала. Сёз ючюн, биз Эресей Федерацияны ичинде эм мийик джерде орналгъан университетибиз, «самый высокогорный университет» деб адабиятда да джазылады. Ол себебден тёгерекде табигъатны, тауланы, сууланы, ёсюмлени, джаныуарланы, экологияны, аны кибик бирси табигъат къудуретле бла байламлы затланы илму джаны бла тинтиу – ол университетибизни баш борчларыны бириди. Бу затланы юслеринден магъаналы ишни башлагъанбыз. Ол экология бла, био-экология мониторинг бла, ландшафтны  биология сартын байлыгъы бла байламлыды. Университетни кесинде био-экология лабораториябыз да барды, анда белгили алимле бугъойланы, кёллени, сууланы, чегетлени тинтиу бла кюрешедиле.
- Университет бюгюнлюкде къаллай джаш тёлю политиканы бардырады?
- Бизни университет, бусагъатда къуру Къарачай-Черкесия бла къалмай,  саулай Шимал Кавказда джаш тёлю политиканы аралыгъыды. Ол джаны бла бизни Москвада да биледиле. Талай джылдан бери джаш тёлюню кёб башламчылыкъ иши мындан чыгъыучанды. Бютеуэресей эмда халкъла арасы джаш тёлю бирлешликледен 10-дан 9-ну аралыкълары бизни республикададыла, ала да бизни университетде орналыбдыла. «Машук» атлы джаш тёлю форумгъа проектлени хазырлау да мында болады. «Машукга» Къарачай-Черкесияны атындан къошулгъан команда да биздеди.
Неден да баш ишге, магъаналы ишге саналгъан, кавказ университетлени башхалагъа ушатмагъан шартлары неди десегиз, джаш адамланы окъуу, право, тарих-маданият «дуниялагъа» къошуб, алгъан билимлери бла джашауда хайырлана билирча этиудю. Адамны 17-ден 23-ге дери заманы эм тири, эм къууатлы заманыды. Мингле бла джаш адамла ол джылларын университетледе ашырадыла. Ала бары да аламат устала болуб къалмасала да, 5 джылны ичинде дуния халиге юренедиле, окъуугъа, илмугъа, санатха-башха тырмашадыла, психологиялары иги джанына тюрленеди. Сёз ючюн, къуру бизни университетде 5 минг бла джарым студент окъуйду. Бери келмей къалгъан болсала аланы арасында, ишсиз болуб, орамгъа джайыллыкъла, кючюн-къарыуун неде хайырландырыргъа билмейин, джаман ишлеге къатышыб кетерикле азмыдыла. Аны амалтын бизни вузланы Москваныкъыла бла тенглешдириб тебрегенлеге мен хар къуру да бу оюмну айтыучанма. Ма, эки-юч кюнню мындан алда талай студент, салыб меннге келиб: «Студент волонтёр къауумгъа къошулургъа сиз хазырмысыз?» - дейдиле. Аллай къауум къуралса, мени да джазарсыз ары, дегеним эсиме тюшюб: «Айхай да, хазырма», - дейме. «Джаш донорланы халкъла арасы кюнюнде биз шахарда акция бардыра айланабыз, биргебизге тебрегиз», - дейдиле. Барсанг аллайгъа бар, 79 студент кеси разылыкълары бла хакъсыз къан бере тура эдиле. Мен, 80-чы болуб, къан бериб кетдим. Акцияны  юсю бла тюшюрген хайырларын джашла бла къызла ол кюн сууаблыкъ фондха берген эдиле. Ма, юлгю.
- Спорт джашауну юсю бла озуб кетмейик. Республикадан тышында да биледиле Къарачай-Черкес университет онглу спортчуланы хазырлаучу  джер болгъанын. Спорт джаны бла джетишимледен бир-эки сёз айтсагъыз.
- 50 джылны мындан алда къуралгъан спорт факультетибиз школлагъа устазла, тренерле хазырлайды. Республикабызны бютеуэресей эмда халкъла арасы спорт эришиуледе атын айтдыргъан спортчула бизде окъуб чыкъгъандыла. Айхай да, къууанабыз, ёхтемленебиз, биз окъутхан, юретген джашла, къызла баш орунлагъа ие болуб, Эресейни Гимни согъулса. Спорт адамны санын чыныкъдыргъандан сора да, халисин тюзетеди, иннетин тазалайды. Дагъыда джаш адамланы бирикдириуде, шохлукъну, къарнашлыкъны бегитиуде уллу кючдю спорт.
Хар университетни бир энчи борчу, джумушу болады спорт джаны бла. Биз тау джуртда орналгъаныбыз себебли альпинизм, тау туризм, къаягъа ёрлеу дегенча спорт оюнланы айнытыугъа артыкъ да бек эс бёлебиз. Сейири неди десегиз, ол затла бла бизни миллетде хазна киши кюрешмейди. Аны бла байламлы университетибизде «Архыз» деб тау-спорт клуб да ачылгъанды. Кеси да къралда ол спортну федерациясы бла къысха байламлыды. Мындан ары тау-спорт ишле (эришиуле, фестивалла-затла) аны юсю бла бардырыла турлукъдула.
- Халкъла арасы байламлылыкъ ишлери ючюн да арт джыллада университетни аты чыкъгъанды. Тыш къралладан келиб, мында окъугъанлары аны сыйы, хыйсабы ёсгенин кёргюзген зат болур деб келеди кёлюбюзге.
- Тюздю. Университетни магъанасын, сыйын, хыйсабын танытхан кёргюзюмлени бири халкъла арасы байламлылыкъладыла. Ол джаны бла бизни университет къралда эм алчыланы бирине саналады. Бюгюнлюкде минг чакълы студент 11 къралдан (Туркменистандан, Узбекистандан, Азербайджандан, Польшадан, Чехиядан, Америкадан эмда башхаладан) келиб окъуйдула. Эм кёб адам Туркменистандан  келеди. Эшта, тюркменлиле маданиятлары бла, окъуугъа къарамлары бла биздеги социо-маданият халгъа иги келишгенлери ючюн болур. Биз алагъа, башхалагъа да кеслерини маданиятларын ёсдюрюрге, тыйыншлы билим алыргъа мадар беребиз. Ала да, бизни коллективге дженгил илешиб, юйлю адамлача болуб къаладыла. Сора бизни маданиятыбызгъа тырмашханлары да алайды. Туркмен студентле мында талай творчество коллектив къурагъандыла, театр студия-зат да ачхандыла. Аны бла бирге бизни тепсеулерибизге, джырларыбызгъа да сюйюб къошуладыла. Анга шагъатлыкъ «Шохлукъ» атлы ансамблибизде талай туркмен джаш бла къыз бардыла. Спорт джашауубузгъа да юлюш къошадыла ала.
Быйыл Тюркню, Европаны университетлери бла кесаматла этгенбиз. «Академический обмен студентами» деген затны юсю бла ишни бардыргъанлы джыл болады. Бизни студентле алагъа барадыла, ала бери келедиле, сынам алмашдырадыла, тюрлю-тюрлю форумлагъа, фестиваллагъа биргелей къошуладыла. Сёз ючюн, Чехия бла талай джылдан бери ол иш тири барады. Кёб турмай аладан бизге талай устаз келликди. Бизни устазларыбызны, сёз ючюн, Батчаланы Магомет, Бегеулланы Рустам дегенча фахмулу алимлерибизни тыш къраллагъа лекцияла окъургъа чакъырыучандыла. Алайды да, халкъла арасы байламлылыкъ окъууну, илмуну, спортну, маданият, санат ишлени юслери бла болуучанды. Сёз ючюн, мындан алда бизни студентле Германиягъа барыб, тау-спорт джаны бла сынам  алмашдырыб къайтхандыла.
- Бу университет пединститут болуб тургъан кёзюуде, «производство практика, окъуу практика, диплом аллы практика» дегенни айтыб, бир ашхы адет болуучан эди. Бусагъатда, университет болгъанлы, ол иш не халдады?
- Практика къачан да, амалсыз керекди, ансыз теория джукъ да тюлдю. Анга ат башындан къарагъанны, алай демек кесамат этиб, къагъытха къол салыб, практиканы кесин ётмегенлей, отчётла бериб къутулуучу адетлени къойдуруб кюрешебиз бюгюн. Москвада Кърал Думагъа дери барыб ётедиле бусагъатда студентлерибиз тюрлю-тюрлю практикаланы. Маджал студентлени, практикада кеслерин иги джаны бла танытхан джерле, артда диплом алгъандан сора, ишге чакъырыучандыла. Къысхасыча айтсакъ, практика бусагъатда джангы дараджагъа чыгъарыр ючюн, къаты контролгъа алгъанбыз.
- Байрамгъа хазырланыу къызыуда болгъанын кёребиз. Аны бла байламлы къаллай ишле этиледиле?
- Кёб иш баджарылгъанды бюгюн кюннге. Материал-техника тамалыбызны джарашдырабыз, арбазыбызны, мекямларыбызны тышларын, ичлерин да джангыртыб кюрешебиз. Окъуу, илму джанын айтсакъ, юбилейге атаб тюрлю-тюрлю мероприятиеле бардырабыз. Не да болсун, юбилей къууанчыбызны тыйыншлы дараджада ётдюрюрге учунуббуз. Бизге властла да иги эс бёледиле. Сау болсунла! Анга къаллай магъана берилгенин  андан да билигиз, университетни юбилейин къурауну эмда бардырыуну хакъындан республикан дараджада комиссия къуралгъанды. Анга КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид тамадалыкъ этеди.
- Бизни сорур затыбыз, сизни да айтыр сёзюгюз кёбдю. Бир джолгъа барын да газетге сыйындырыб къояллыкъ тюлбюз. Ушагъыбызны тамамлай, ахыр соруууму берирге излейме. Университет бюгюнлюкде хайт деб аякъ юсюне сюелгенди. Тамблагъы кюню къалай болур деб келеди кёлюнге?
- Алийланы Умарны атын джюрютген университетибизге бюгюн «республиканы баш вузу, республиканы бети» деб сёлеше эсек, не джаны бла  да анга тыйыншлы болургъа керекбиз. Этиллик иш энтда кёбдю. Борчубуз а бирди: университет заман бла тенг атлай билген, алгъа таукел къарагъан, Джуртун, халкъын, къралын сюйген, багъалатхан джангы тёлюню ёсдюрюрге керекди.

 
{jcomments}