Ана тил – ашхылыкъгъа кёпюр

Подробности
 Къызыл Покун элде орта школну ана тилден классына киргеникде, эм алгъа:
«Ким да аямасын ишин, кючюн,
Ана тилин джарытыр ючюн.
* * *
Тилим, диним, миллетими адетлери
Ючюсю да болмасынла менден кери», -
деб назму халда джазылгъан джазыула кёзюбюзге илиндиле. Сохтала ол тизгинлеге эс бёлгенлей тура болурла, деген оюмгъа келдик. Сабийле джангы чачылыб, устазлары Биджиланы Елизавета, Эбзеланы Хаджи-Муратны къызы, журналгъа къарай тура эди. Аны бла саламлашыб, ушакъ эте, джашау джолундан да хапар соруб билдик.
Ол 1975-чи джыл Къарачай шахарда институтну филология факультетин бошайды. Урунуу джолун Элтаркъачда орта школда къарачай тил бла литератураны устазы болуб башлайды. Бир джылдан Терезеге кёчюб, анда ишлейди. 1977-чи джылдан бери Къызыл Покун элни сабийлерин окъутады. Аллай бир заманны ичинде бу огъур ишни джетишимли тындырыб келеди. «КъЧР-ни халкъ окъуууну махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат берилгени, кёб тюрлю грамоталары да анга шагъатдыла.
- Кёбден бери джаш тёлюге билим бериб, ариу халиге юретиб келесе. Алайды да, сынамынг да уллуду. Аны юсюнден айтсанг, джаш устазлагъа да джарар эди.
- Дерслени къуру окъуу китаблада джазылгъанча къураб къойгъан, муратына джетер деб айталмайма. Мен ангылагъандан, устазны эки борчу барды да, ол аланы бириди. Экинчи борчу уа сабийлени ариу халили этиб ёсдюрюудю. Ол иш а талай тюрлю затдан къуралады. Айырыб да ана тилни устазларына айтыргъа излейме. Къайсы халкъны да асыл адетлери, шартлары бардыла. Дерслени кёзюулеринде, артыкъ да бек дерследен сора башха  ишлерибизде, алагъа уллу магъана берирге тыйыншлыды. Ана тил а аланы барына да  кёпюрдю. Ариу халили, намыслы-адебли сабий терс атлам этмейди, дерслерин да иги биледи. Мен аны сынаб, кёрюб айтама.
- Ана тилни, литератураны китаблары джетишмейдиле, дейдиле…
- Тюз айтадыла. Бусагъатда 5-чи бла 10-чу класслагъа кесибиз, эртделеде чыкъгъан китабланы табыб, бир мадарла этебиз, ансы алагъа окъуу китабла джокъдула. Башха класслагъа бардыла. Джангыла чыгъарсала, бек къууанныкъ эдик.
Бир-бир элледе ана тилге сансыз къарагъан атала, анала бардыла, деген хапар да джюрюйдю. Анга ийнаннган да этмейме, бизде алай билдирген барды, деб эшитмегенме. Мен 5 классны, завучубуз Байрамукъланы Татьяна  да 2 классны окъутабыз. Аллай джукъ болса, биллик эдик. Ол огъай, бир орус къызчыкъ бар эди да, ол да бизни дерслеге сюйюб джюрюген эди школну бошаб кетгинчи.
- Сохталаны арасында конкурслагъа къошулуб, ал орунлагъа тыйыншлы болгъаныгъызны алгъаракъда эшитген эдик. Толуракъ хапар билирге излей эдик.
- Халкъыбыз джуртуна къайтханлы 60 джыл толгъанына атаб Байрамукъланы Марина джазгъан «Мени юйдегим  кёчгюнчюлюкде» деген сочинениеге «Эльбрусоид» фондну саугъасы берилген эди. Депортацияны кюнюне аталгъан назмуланы окъуб, сабийле районда экинчи орунну алгъан эдиле. Башха тюрлю-тюрлю конкурслагъа да къошула келгенбиз. Директорубуз Саркъытланы Умар къуру дерслеге, ангылатыу-юретиу ишлеге болуб къалмай, быллай затлагъа да уллу магъана береди.
Кеси юйдеги ёсдюрген устаз башхаланы сабийлерине да ата-ана кёзден къарайды. Ол шарт Елизавета Хаджи-Муратовнаны юсюнде да таныла эди. Баш иеси Сослан бла  тёрт сабийни ёсдюрюб, билим бериб, юйдегили этгендиле. Алайды да, сабийлени джашауну тюз джолуна салыуда энчи сынамы да устазлыкъ ишине дагъан болады. Атала, анала балаларына къайгъыргъанча, ала да ёсе келселе атагъа, анагъа алай къайгъырыргъа кереклилерин сингдиреди сохталагъа. Аны юсюнденди классда джазыуланы бири да:
Ёсдюргенсе,
Джокъдан адам этгенсе,
«Сен ашасанг, мен тояма балам», деб.
Насыб ючюн
Бек борчлума мен сеннге,
Джашау десем,
Айтырыкъма «анам», деб.
Классда джигитлени, джазыучуланы суратларын, ана тилде чыкъгъан китабланы джарашдырыб салгъандыла. Къарачай тукъум тамгъала, эртде таулула юй-турмуш джашауларында хайырландыргъан, биз музейледе кёрюучю затла да бардыла. Хар не да джаш тёлюге игиликлеге джол кёргюзюрча джарашханды. Хапарыбызны  кабинетде уллу харифле бла джазылгъан нарт сёз бла бошайыкъ: «Окъумагъан сокъурду, сокъур ташха абыныр».
 
Аппаланы Билял.
 
{jcomments}