Россия Федерацияны махтаулу устазы, Россия Федерацияны окъуууну айырмасы, талай кърал саугъаны иеси, Биджиланы Адейни джашы Солтан 1934-чю джыл апрелни 7-де Учкуланда туугъанды.Мында ал башланнган школну 3-чю классын бошай тургъанлай, Биджиланы юйюр халкъ бла бирге зор бла Къазахстаннга кёчюрюледи. Ала Джамбул областны Гродиково элине тюшедиле. Къыйын кёзюуню ауурлугъун кёлтюре, таулу джашчыкъ окъууун андан ары бардырады. Алайдагъы школну 1955-чи джыл джетишимли бошаб чыгъады. Андан сора Фрунзеде кърал университетни химия факультетине киреди. Аны эки курсун бошагъандан сора, къарачай халкъгъа Джуртуна къайтыргъа эркинлик бериледи. 1957-чи джылны джазында Биджилары халкъ бла бирге Кавказгъа къайтадыла. Ала эллерине къайтыб, Огъары Учкуланда орналадыла. Заманын бошуна иймезге кюреше, Солтан ол джыл Дондагъы Ростовну кърал университетине барады. Аны химия факультетини ючюнчю курсуна аладыла. С. Биджи улу, окъууун 1961-чи джыл бошаб, устаз усталыкъ алыб чыгъады. Ол, элине келиб, Учкуланны орта школунда химия бла биологиядан устаз болуб ишлейди. Арадан заман озуб, аны ВЛКСМ-ни Къарачай район комитетини 1-чи секретары этедиле. Ол алайда 2 джылны ишлегенден сора шахарны окъуу бёлюмюне тамада этиб саладыла. Солтан, ишин алгъа бардырыб, школлада билим бериуню дараджасын ёсдюреди. Фахмулу джаш устаны 1966-чы джыл КПСС-ни Къарачай шахар комитетини 2-чи секретары этедиле. Ол бу къуллугъунда 6 джылдан аслам заманны ишлейди. Солтанны 1972-чи джыл Москвада КПСС-ни АК-ны Баш партия школуна окъургъа иедиле. Ол анда да окъууун джетишимли бардыра, окъуй тургъанлай, «Об экономике и культуре Карачаево-Черкесии» деген темагъа диссертация джазады. Андан сора да талай илму иш чыгъарады. С. Биджи улу 1974-чю джыл Баш партия школну айырмагъа бошайды. Терен фахмулу джашны КПСС-ни АК-ны илму бёлюмюню оноуу бла анда партия къурулушну кафедрасында устаз этиб къоядыла. Анга 3 айны ичинде фатар берирге да айтадыла. Солтанны эси, акъылы джуртунда, халкъында болгъаны себебли Къарачай-Черкесиягъа къайтыб келеди. Аны партияны обкомунда къурау ишледен бёлюмню тамадасыны орунбасары этедиле.
Кесини дараджасында, къоркъмай-юркмей, обкомну пленумларында, бюроларында кёб кере, къарачай халкъны къралгъа терслиги болмагъаныны юсюнден сёлешгенлей тургъанды. Аны ючюн джууаблы партия-совет къуллукълада ишлегенлени бир къаууму аны джаратмагъанды. Кесин да партиядан къыстаргъа излеб, партияны обкомунда ишине 2 кере къарагъандыла. Бюрону членлерини асламысы Солтан джанлы болуб, бир къауумла кир муратларына джеталмагъандыла. С. Биджи улу 1-чи секретарь бла талай затны юсюнде келишалмагъаны амалтын кеси, заявление джазыб, обком берген аламат фатарын да къоюб кетеди. Аны Къарачай райисполкомну тамадасыны орунбасары къуллукъгъа саладыла…
Солтан айтыудан, аны депутат борчларыны бири Къарачайны тау эллеринде межгитле ишлетиу болгъанды. Ол джыллада межгит къарачай эллени биринде да джокъ эди. Анга къагъытла джарашдырыу, эркинлик алыу бек къыйын ишлени бири эди. Солтан, Шимал Кавказда дин культладан эркинлиги болгъан Н.И. Ворониннге барыб, тюбеб, ол ишни оноуун да этгенди. Алай бла аны тири къымылдауу бла 1976-чы джыл Къумуш элде биринчи межгит ачылады.
Солтан «Джамагъат» обществону тамадасыны орунбасары болгъан заманда да халкъгъа джарагъан, магъанасы болгъан ишле этгенди. Аланы арасында Къарачайны 1-чи, 2-чи съездлерини къурамлы бардырылгъанлары да барды. Ол джыллада Биджиланы Солтан къурау комитетни тамадасы болгъанды.
Къарачайны аралыгъында, Къарачай шахарда, ол замандагъы Къарачай-Черкес кърал устаз институтну бир къауумла Черкесскеге кёчюртюрге излеб кюрешгендиле. Ол заманда С. Биджи улу партияны шахар комитетини 2-чи секретары эди. Аны орнунда къойдурур ючюн, джанын-къанын аямай кёб кюрешеди. Эм ахырында партияны край комитетини 1-чи секретары Л.Н. Ефремовгъа барыб, бола тургъан ишлени тюзюча айтыб, аны болушурун излегенди. Аны тилеги къабыл болуб, институт Къарачай шахарда къалады.
Къарачайны Уллу Ата джурт къазауатха кетген джашлары бла къызларындан 9,2 минги тюрлю-тюрлю фронтлада фашистле бла сермеше джан бергендиле. Ала адамланы эслеринде, джюреклеринде турургъа тыйыншлыдыла.
С. Биджи улу Къарачай районда ёлгенлеге эсгертме ишлетиуню къурау комитетини тамадасы болады. 70-чи джыллада эсгертме ишлетген бек къыйын джумушланы бири эди. Къарачай халкъдан кёб аскерчи, джигитлик кёргюзюб, уруш тюзледе ёлгенлерине ийнанмагъанла кёб болгъандыла. Биринчи Красногоркада, андан сора Коста Хетагуровода эсгертмеле салынадыла. Огъары, Тёбен Маралагъа джетгенлеринде, джоллары тыйылады. Марадан да, Къарачайны башха эллеринденча, къазауатха кёб адам баргъанды. Аланы арасында джетеулен «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгенди. Къазауатда джан берген марачылагъа атаб эсгертме салыргъа оноу этиледи. Солтан областны прокурору А.В. Бутурлиннге тюбеб Красногоркада, Коста Хетагуровода, Хумарада эсгертмеле салыннганларын чертеди. Марада да болургъа тыйыншлыды эсгертме, деб, марачы джигитлени юслеринден да хапар айтады. Бутурлин, анга къаршчы турмай, разы болгъанын билдириб, бу ишни юсю бла кенгеш бардырады. Ары келген белгили адамланы арасында эл Советни тамадасы Хайыркъызланы Рамазан, совхозну директору Къочхарланы Хусей, партияны обкомуну бёлюмюню тамадасы Тернов Яков Алексеевич, башхала боладыла.
Ол заманда, 1978-чи джыл, Солтан сахнагъа чыгъыб сёлешеди. А.В. Бутурлин аны джакълайды. Марачыла да ёлген джигитлерини юслеринден хапар айтадыла. Алайда Я.А. Тернов тынгылаб, джамагъатны излемине джууаб бермейди. Адамла сейирсинедиле. Бутурлин да, сейирсиннгенин тохтатмагъанлай, С. Биджи улугъа айланыб: «Солтан Адеевич, элни адамларын джыйыгъыз да, не этерге кереклисини оноуун этигиз. Тамбла мен партияны 1-чи секретары А.А. Инжиевский бла бу затны юсюнден сёлеширме», - дегенди. Марада джашагъанла эсгертмени къурулушуна къолларындан келген ачханы джыядыла. Солтан экинчи кюн А.В. Бутурлинден хапар табмагъанында, телефон бла не болгъаныны юсюнден сорады. Телефонда бусагъатда ол ишни къоя турайыкъ деб, Алексей Алексеевич алай айтады деб, мыдах ауаз эшитилинеди. Солтан Адеевич бек къайгъылы болады. Къалай этейик да, биз эсгертмени ишленирине ачха джыя турабыз, деб кесини, миллетни да къыйналгъанларын билдиреди. Ол бир кесекни тынгылаб туруб: «Этигиз, бирге джууаб берирбиз», - дейди.
Эсгертме битиб бошагъынчы Солтан кёб кере аны ишини хакъындан айланнганды. Иш алгъа бара, аны дараджасы Кърал къоркъуусузлукъну комитетине джетеди. Алагъа алайда да бир тыйгъыч салынады. Эркинлик алалмайдыла. Ол заманда С. Биджи улу, партияны край комитетини 2-чи секретары В.А. Казначеевге барыб, болумну айтады. Ол да алайда тургъанлай, генерал Нордманны кесине чакъырыб, аны бла сагъат джарымдан аслам заманны ушакъ этеди. Сора Виктор Алексеевич, Солтаннга айланыб: «Къыйналма, бар, тамбла эркинлик аллыкъса эсгертмени ишлерге», - дейди. Ол ызына къайтыб, миллет джыйылыб, эсгертмени къурулушун башлайдыла. Халкъгъа уллу магъанасы болгъан бу къыйын ишни бошаб, 1979-чу джыл майны 9-у болурну аллы бла эсгертмени ачадыла.
Уллу Ата джурт къазауатда ёлгенлеге аталыб Учкулан элде салыннган эсгертмени ишинде да Биджиланы Солтанны уллу къыйыны барды.
С. Биджи улуну 1985-чи джыл Къарачай шахарны 5-чи номерли школуну директору къуллукъгъа саладыла. Ол эски школланы бири болса да, сынамлы, фахмулу адамны оноуу бла шахарны, районну школларыны арасында талай кере 1-чи оруннга чыкъгъанды. Окъутуу-юретиу ишде мийик джетишимлери ючюн, шахарны окъуу бёлюмю аны кеси кесине контроль этерге кёчюреди. Аны школу КПСС-ни шахар комитети бла исполкомну кёчюучю Къызыл байракълары бла 5 кере саугъаланнганды. 1992-чи джыл шахарны администрациясыны окъуу бёлюмюню тамадасы этиб саладыла. Ол алайда да ишни таб къурайды. Алтынчы номерли школну ачыб, башха школлада сыйынмагъан сохталаны ары кёчюртеди. Машиналагъа юретген класс бла кийим, башха затла тикген мастерскойла этдиреди. «Кюнчюк» атлы сабий садны базасында лицей ачдыртады.
Этген ашхы ишлери ючюн Биджиланы Солтан кърал саугъалагъа, сыйлы атлагъа да ие болгъанды. «Россияны халкъ окъуууну айырмасы» деген белги бла, «Джигер уруннганы ючюн», «Урунууну ветераны» деген медалла бла, «Эсгертмелени сакълаугъа, ишлеуге тири къошулгъаны ючюн» деген белги бла, Къарачай-Черкесияны 50-джыллыкъ юбилейи бла байламлы медаль бла, «Хурмет Белгиси» орден бла, «Окъууну Элитасы» орден бла саугъаланнганды.
Къарачайны махтаулу джашы Биджиланы Солтанны халкъыбызгъа, джуртубузгъа уллу сюймеклигин этген ишинде кёребиз.
ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
{jcomments}
