Сабийге билим бериуде, аны ариу халиге юретиуде, игиликле, хайырлы ишле этиуде школ баш орунланы бирин алады. Школланы директорларыны кёбюсю терен фахмулары, билимлери, сынамлары болгъан адамладыла. Ала окъуу системада законну, джорукъну тамалында ишлерин таб къурайдыла. Аллай онглу башчыланы бириди Черкесскени 5-чи номерли гимназиясыны директору Чащев Сергей Вячеславович. Мен мындан алда анга тюбеб, школну джашаууну юсюнден хапар сордум.
- Сергей Вячеславович, сен сыйлы усталыкъны сайлаб, устаз болгъанса. Сабий заманынгда не муратла эте эдинг? Сени баш окъуу заведениеге кирирге не зат алландыргъанды? Педагогика санагъатда ненча джыл ишлейсе? Бу школну директору болгъанлы кёб заман боламыды?
- Мен 1961-чи джыл хычаман (май) айны 6-да туугъанма. Черкесскеде 8-чи номерли орта школну бошагъанма. Къазахстанда аскер къуллугъуму толтуруб къайтхандан сора, билимими андан ары ёсдюрюр муратда Краснодарда университетге кирирге деб барама. «Ол меники тюлдю», деб ызыма къайтыб келе, Армавирде Ставрополгъа баргъан автобусха олтуруб, барыб анда педагогика университетге къагъытларымы ётдюреме. Заман джетгенлей, экзаменле бериб окъургъа киреме. Ол заманда баш окъуу заведениелеге тюшген бек къыйын эди. Алай болса да, бизни классдан институтлагъа, университетлеге 8 адам кирген эди.
Мен алгъы бурун телефон станцияда линейный электромонтёр болуб ишлегенме. Организациялагъа, юйлеге да барыб бузулгъан телефонланы ишлегенме. Мени артдан телемеханик этиб кёчюрген эдиле.
Устаз нек болгъанымы юсюнден айтсам, бир затда джетишимле этер мурат бла байланыб эдим. Адамланы ичинде болургъа, сабийле бла ишлерге сюе эдим. Уллу коллективни ичинде ишлеген игиди. Устазла хар заманда да билимни, маданиятны келечилеридиле. Бусагъатда билимли адамла кёбдюле. Аны ючюн устаз кесини билимин, хар затдан хапарлылыгъын ёсдюргенлей турургъа тыйыншлыды. Сабийлени окъутхан сагъатда аланы излемлерине келишген иги затланы, мадарланы излеб, табыб хайырландырыргъа керекди.
Бютеулей иш стажым 40 джылды. Окъуу санагъатда 30 джылны ишлейме. 20 джылны директор къуллукъну толтурама. Мен тамада болайым деб кюрешмегенме. Коммунистлени заманында партияны обкомуна, башха тамада къуллукълагъа чакъыргъанларында да бармагъанма. Черкесскени 17-чи номерли школунда устаз, андан сора завуч болуб ишлеб тургъанма. Бусагъатдагъы къуллугъума да къоймай салгъан эдиле. Мен школну дараджасындан мийик къуллукъгъа барыргъа излемегенме. Кесим тарихден, обществознаниеден дерсле да береме.
Бюгюнлюкде директор къуллукъну толтургъан бек къыйынды. Хар неге да бусагъат заманны излемине кёре къарай билирге тыйыншлыды. Окъууну юсюнде излем Эресей Федерацияны законуна кёре къуралады.
- Сен коллективге тамадалыкъ этесе. Тюрлю-тюрлю кенгешлеге, джыйылыулагъа бараса, дерсле бересе. Коллективни бирикдириб, джетишимли ишлетирге къалай джетишелесе?
- Бизни коллективибиз уллуду. Эресей Федерацияны окъуу системасыны ёсюмюню тамалында коллективни аллында уллу борчла, планла салынадыла. Ала сабийлени, аталаны-аналаны излемлерине кёре да боладыла.
Сабийле бла ишлеген, кесини билимини дараджасын ёсдюрген бек сейирди. Алада башхалыкъ, энчилик бир тюрлюдю. Устазладан излем мийикди. Ол зат бизни ишибизни джууаблылыгъын ёсдюреди. Алай болса да, сабийлени билимлерин, джашауда орун алыулары ёсюб баргъанларын кёрсенг, джюрегинг къууанады, ишлерге талпыйса. Бизни коллектив терен билимли, фахмулу, тёзюмлю, сабийлени бек сюйген адамладан къуралгъанды. Кадрла бла кюрешиб тургъаныбыз себебли, ветеранладан юрениб, ала бла бирге фахмулу джаш адамла ишлейдиле. Эркишилерибиз аздыла. Сынамлы тиширыу коллектив сабийлени излемлерин ёсдюреди. Аланы кёб тюрлю зат бла шагъырей этеди. Аны тышында школну ёсюмюню программасын къураугъа къошулады. Ала кеслерини джууаблылыкъларын терен сезиб, хар сабийни энчи биледиле. Къарыусуз джанына кюч бере, джангы билим алдыра, сабийлени ёсюмлерин кенгертедиле, башхала бла келише билирге, тенгле къураргъа юретедиле.
Бизде тюрлю-тюрлю дерследен ариу халили педагогла бардыла. Былайда талай джылны ишлеген, уллу сынамы болгъан орус тилни устазларындан Семенланы Умарны къызы Зареманы, Абросимова Евгения Ивановнаны, Натхова Наталья Борисовнаны, Зеленская Ирина Анатольевнаны эмда башхаланы айтыргъа боллукъду.
Математикадан да атларын иги бла айтдыргъан устазла ишлейдиле. Аланы арасында Акъбайланы Людмила, Абдулну къызы, Папшуова Сармадан Хиджи-Муратовна, Фирсова Любовь Анатольевна, Безгубова Валентина Максимовна, тарихчи Чапура Николай Владимирович дагъыда талай адамны айтыргъа боллукъду. Башха дерследен да юлгюлю устазларыбыз кёбдюле. Химиядан Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу къуллукъчусу Етлухова Изольда Матиевна, физикадан Макаренко Светлана Ивановна, ана тилден черкес тилни устазы Кирджинова Кукля Джанбековна бардыла. Кукля Джанбековна аламат музей да къурагъанды. Устаз коллективни бирикдириб керекли джанына бура биледи.
Джаш адамла дерс асламысына тыш къраллы тилледен бередиле. Алагъа, коллективден уллу сый табхан, ингилиз тилни устазы Егорова Лидия Николаевна болушады. Физкультурадан, технологиядан эмда башха предметледен дерс бергенле да коллективни бирикдириб, ишге тири джюрюш алдырадыла.
Администрацияда ишлегенле да, мени заместителлерим да дерсле бередиле.
Алай этиу предметлени барын да тыйыншлы дараджада тутаргъа мадар къурайды.
- Черкесскеде 5-чи номерли гимназияны башха школладан айырыб айтырча заты неди? Арт джыллада къаллай джетишимлеге джетгенсиз?
- Биз сабийлени окъута, ариу халиге юрете, къуру ата-аналаны излемлеринде тохтаб къалмайбыз. Окъуу стандартда федерал кърал излемни тамалында салыннган борчланы толтурабыз. Ала ичинде хайыр келтирлик миллет проектле, конкурс ишледен белгиленнген программала, окъутуу-юретиу, административ-мюлк джаны бла ишле эмда башха затла бардыла.
Бизни сабийлени Бютеуэресей олимпиадалада, школланы арасында бардырылгъан предмет конкурслада джетишимлери игидиле. Ол къой эсенг, къралла арасы сабий эришиуледе да хорлагъанла бардыла. Халыбыз спорт джаны бла да аман тюлдю. Белгили дзюдоист Ренат Саидов республиканы атындан бизни гимназиядан барыб, олимпиадалада ёчлю орунланы алыб турады.
Москвада МГУ-да окъугъан къалай къыйын болгъанын билесиз. Быйыл бизни гимназияны бошагъан 16 сабий ары киргенди. Ол баш окъуу заведениеге тюшалмагъан артына бир атлам этгеннге саналады. Бизни школну, гимназияны бошаб, Кърал Думада, Федерацияны Советинде, дипломат ишледе, илму джанында, ядер физиканы бёлюмлеринде дагъыда башха уллу къуллукълада ишлегенле бардыла.
Сабийлеге билим берген сагъатда, ала нюзюр этиб, аны толтурургъа таукел алгъа барырча, кеслерини фахмуларын, билимлерин, болумларын кёргюзе билирча, кюн сайын бир затдан билим алырча юретиб кюрешебиз. Мен сабийлеге, алгъан билимигизни зыраф этиб къоймайын къалайда болса да хайырландырыргъа керексиз, деб айтханлай турама. Билим джашауда керек болса, изленсе игиди, ол заманда хайыр да келтиреди.
- Бусагъатдагъы джаш адамла бизни заманыбыздан къарыусуздула, ала бир тюрлюдюле, дегенлеге сен къаллай джууаб берликсе?
- Аталаны-аналаны, «бусагъатдагъы сабийле бизни заманыбыздагъылача тюлдюле, хылеуледиле, къарыусузладыла», дегенлерин мен тюзге санамайма. Сабийле аман тюлдюле. Ала бусагъат джашаугъа бизни заманыбыздан эсе теренирек къарайдыла. Бусагъат заман компьютеризацияны, инновацияны, джангы технологияланы ёсюб баргъан заманыды. Уллуладан эсе сабийлеге ол зат теренирек сингиб барады. Аны бла байламлы аланы бир-бир халилерин ата-анала ангылаялмай къалыргъа да болурла.
- Сен сагъыш этгенден школ сабийлеге усталыкъ сайларгъа болушамыды?
- Бусагъатда хар усталыкъны юсю бла кружокла, секцияла, къошакъ билим берген джерле ишлейдиле. Сабийле алагъа джюрюйдюле. Бизни заманыбызда аллай зат джокъ эди. Техника джаны бла да мадарла аз эдиле. Интернет, тюрлю-тюрлю сетле, программала джокъ эдиле. Ол заманда тыш къраллагъа баргъан бек аз эди. Бусагъатда уа, бизде окъугъан сабийлени хар ючюнчюсю тышына барыб, кёб зат кёрюб келеди. Ала кенг сагъыш этерге юренедиле. Аны бла байламлы окъуу программалагъа, коллектив чыгъармачылыкъгъа теренирек къараргъа керек болады.
Андан сора айтырым, тюрлю-тюрлю предмет олимпиадалада сабийле, алагъа салыннган ишни аталары, аналары бла бирге этселе ол бек игиди. Ол бирикдиреди, ала гитче заманларындан бирлешиб оноу этерге юренедиле.
Бусагъатда сабий джашауунда къаллай усталыкъ аллыгъыны оноуун асламысына атала бла анала этедиле. Сабий къайры тюшерге керегин ала белгилейдиле. Алай болса да, ол затха биз да къошулабыз. Педагогла сабийлени тюрлю-тюрлю усталыкъланы юсю бла окъута, аланы не затха фахмулары болгъанын ачыкълай, усталыкъ сайларгъа болушадыла. Аталаны-аналаны бир къаууму кеслерини сабийлерине ышанмайдыла, ала билимлерин керек сагъатда таб хайырландырыргъа боллукъларына ийнанмайдыла. Сабийлерине тынгыламайын, аланы къысыб, къуру кеслери айтханны этдиредиле. Алай этген бек аманды.
- Быйылгъы джылгъа салгъан планыгъызны толтураламысыз?
- Ишни юсю бла планла къурай, хар кюн сайын не зат этеригибизни белгилеб, аны толусу бла толтурургъа кюрешебиз.
- Ушагъыбызны аягъында устазлагъа, сабийлеге не айтыргъа боллукъсуз?
- Устазлагъа чыгъармачылыкъ джетишимле теджейме. Аланы хар бири школгъа бара окъуу системада кесини предметинден сабийни излемин сакълаб, алай дерс берсе сюеме. Сабийлеге уа саулукъ-эсенлик теджейме.
Сергей Вячеславович Эресей Федерацияны халкъ окъуууну сыйлы къуллукъчусуду, Къарачай-Черкес Республиканы окъуууну махтаулу къуллукъчусуду.
Сабийлени ангыларын ёсдюре, аланы сагъыш этерге юрете шахматла бла да кюрешдиреди. Сабийлени араларында шахматладан конкурсла бардырыб, хорлагъанлагъа грамотала бериб, аланы не тюрлю болумда да сагъыш этиб оноу этерге юретеди.
Ол кеси белгили шахматистди. 2000-чи джыл «Шахматладан спортну устасы» деген атха ие болгъанды. Анга ол ат, 1998-чи джыл Эсентюкде, къралла арасы рейтинглери болгъан шахматчыланы арасында, «Жемчужина Кавказа» деген ат бла бардырылгъан эресейчи шахмат фестивалда хорлагъаны ючюн аталгъанды.
- Мен 1961-чи джыл хычаман (май) айны 6-да туугъанма. Черкесскеде 8-чи номерли орта школну бошагъанма. Къазахстанда аскер къуллугъуму толтуруб къайтхандан сора, билимими андан ары ёсдюрюр муратда Краснодарда университетге кирирге деб барама. «Ол меники тюлдю», деб ызыма къайтыб келе, Армавирде Ставрополгъа баргъан автобусха олтуруб, барыб анда педагогика университетге къагъытларымы ётдюреме. Заман джетгенлей, экзаменле бериб окъургъа киреме. Ол заманда баш окъуу заведениелеге тюшген бек къыйын эди. Алай болса да, бизни классдан институтлагъа, университетлеге 8 адам кирген эди.
Мен алгъы бурун телефон станцияда линейный электромонтёр болуб ишлегенме. Организациялагъа, юйлеге да барыб бузулгъан телефонланы ишлегенме. Мени артдан телемеханик этиб кёчюрген эдиле.
Устаз нек болгъанымы юсюнден айтсам, бир затда джетишимле этер мурат бла байланыб эдим. Адамланы ичинде болургъа, сабийле бла ишлерге сюе эдим. Уллу коллективни ичинде ишлеген игиди. Устазла хар заманда да билимни, маданиятны келечилеридиле. Бусагъатда билимли адамла кёбдюле. Аны ючюн устаз кесини билимин, хар затдан хапарлылыгъын ёсдюргенлей турургъа тыйыншлыды. Сабийлени окъутхан сагъатда аланы излемлерине келишген иги затланы, мадарланы излеб, табыб хайырландырыргъа керекди.
Бютеулей иш стажым 40 джылды. Окъуу санагъатда 30 джылны ишлейме. 20 джылны директор къуллукъну толтурама. Мен тамада болайым деб кюрешмегенме. Коммунистлени заманында партияны обкомуна, башха тамада къуллукълагъа чакъыргъанларында да бармагъанма. Черкесскени 17-чи номерли школунда устаз, андан сора завуч болуб ишлеб тургъанма. Бусагъатдагъы къуллугъума да къоймай салгъан эдиле. Мен школну дараджасындан мийик къуллукъгъа барыргъа излемегенме. Кесим тарихден, обществознаниеден дерсле да береме.
Бюгюнлюкде директор къуллукъну толтургъан бек къыйынды. Хар неге да бусагъат заманны излемине кёре къарай билирге тыйыншлыды. Окъууну юсюнде излем Эресей Федерацияны законуна кёре къуралады.
- Сен коллективге тамадалыкъ этесе. Тюрлю-тюрлю кенгешлеге, джыйылыулагъа бараса, дерсле бересе. Коллективни бирикдириб, джетишимли ишлетирге къалай джетишелесе?
- Бизни коллективибиз уллуду. Эресей Федерацияны окъуу системасыны ёсюмюню тамалында коллективни аллында уллу борчла, планла салынадыла. Ала сабийлени, аталаны-аналаны излемлерине кёре да боладыла.
Сабийле бла ишлеген, кесини билимини дараджасын ёсдюрген бек сейирди. Алада башхалыкъ, энчилик бир тюрлюдю. Устазладан излем мийикди. Ол зат бизни ишибизни джууаблылыгъын ёсдюреди. Алай болса да, сабийлени билимлерин, джашауда орун алыулары ёсюб баргъанларын кёрсенг, джюрегинг къууанады, ишлерге талпыйса. Бизни коллектив терен билимли, фахмулу, тёзюмлю, сабийлени бек сюйген адамладан къуралгъанды. Кадрла бла кюрешиб тургъаныбыз себебли, ветеранладан юрениб, ала бла бирге фахмулу джаш адамла ишлейдиле. Эркишилерибиз аздыла. Сынамлы тиширыу коллектив сабийлени излемлерин ёсдюреди. Аланы кёб тюрлю зат бла шагъырей этеди. Аны тышында школну ёсюмюню программасын къураугъа къошулады. Ала кеслерини джууаблылыкъларын терен сезиб, хар сабийни энчи биледиле. Къарыусуз джанына кюч бере, джангы билим алдыра, сабийлени ёсюмлерин кенгертедиле, башхала бла келише билирге, тенгле къураргъа юретедиле.
Бизде тюрлю-тюрлю дерследен ариу халили педагогла бардыла. Былайда талай джылны ишлеген, уллу сынамы болгъан орус тилни устазларындан Семенланы Умарны къызы Зареманы, Абросимова Евгения Ивановнаны, Натхова Наталья Борисовнаны, Зеленская Ирина Анатольевнаны эмда башхаланы айтыргъа боллукъду.
Математикадан да атларын иги бла айтдыргъан устазла ишлейдиле. Аланы арасында Акъбайланы Людмила, Абдулну къызы, Папшуова Сармадан Хиджи-Муратовна, Фирсова Любовь Анатольевна, Безгубова Валентина Максимовна, тарихчи Чапура Николай Владимирович дагъыда талай адамны айтыргъа боллукъду. Башха дерследен да юлгюлю устазларыбыз кёбдюле. Химиядан Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу къуллукъчусу Етлухова Изольда Матиевна, физикадан Макаренко Светлана Ивановна, ана тилден черкес тилни устазы Кирджинова Кукля Джанбековна бардыла. Кукля Джанбековна аламат музей да къурагъанды. Устаз коллективни бирикдириб керекли джанына бура биледи.
Джаш адамла дерс асламысына тыш къраллы тилледен бередиле. Алагъа, коллективден уллу сый табхан, ингилиз тилни устазы Егорова Лидия Николаевна болушады. Физкультурадан, технологиядан эмда башха предметледен дерс бергенле да коллективни бирикдириб, ишге тири джюрюш алдырадыла.
Администрацияда ишлегенле да, мени заместителлерим да дерсле бередиле.
Алай этиу предметлени барын да тыйыншлы дараджада тутаргъа мадар къурайды.
- Черкесскеде 5-чи номерли гимназияны башха школладан айырыб айтырча заты неди? Арт джыллада къаллай джетишимлеге джетгенсиз?
- Биз сабийлени окъута, ариу халиге юрете, къуру ата-аналаны излемлеринде тохтаб къалмайбыз. Окъуу стандартда федерал кърал излемни тамалында салыннган борчланы толтурабыз. Ала ичинде хайыр келтирлик миллет проектле, конкурс ишледен белгиленнген программала, окъутуу-юретиу, административ-мюлк джаны бла ишле эмда башха затла бардыла.
Бизни сабийлени Бютеуэресей олимпиадалада, школланы арасында бардырылгъан предмет конкурслада джетишимлери игидиле. Ол къой эсенг, къралла арасы сабий эришиуледе да хорлагъанла бардыла. Халыбыз спорт джаны бла да аман тюлдю. Белгили дзюдоист Ренат Саидов республиканы атындан бизни гимназиядан барыб, олимпиадалада ёчлю орунланы алыб турады.
Москвада МГУ-да окъугъан къалай къыйын болгъанын билесиз. Быйыл бизни гимназияны бошагъан 16 сабий ары киргенди. Ол баш окъуу заведениеге тюшалмагъан артына бир атлам этгеннге саналады. Бизни школну, гимназияны бошаб, Кърал Думада, Федерацияны Советинде, дипломат ишледе, илму джанында, ядер физиканы бёлюмлеринде дагъыда башха уллу къуллукълада ишлегенле бардыла.
Сабийлеге билим берген сагъатда, ала нюзюр этиб, аны толтурургъа таукел алгъа барырча, кеслерини фахмуларын, билимлерин, болумларын кёргюзе билирча, кюн сайын бир затдан билим алырча юретиб кюрешебиз. Мен сабийлеге, алгъан билимигизни зыраф этиб къоймайын къалайда болса да хайырландырыргъа керексиз, деб айтханлай турама. Билим джашауда керек болса, изленсе игиди, ол заманда хайыр да келтиреди.
- Бусагъатдагъы джаш адамла бизни заманыбыздан къарыусуздула, ала бир тюрлюдюле, дегенлеге сен къаллай джууаб берликсе?
- Аталаны-аналаны, «бусагъатдагъы сабийле бизни заманыбыздагъылача тюлдюле, хылеуледиле, къарыусузладыла», дегенлерин мен тюзге санамайма. Сабийле аман тюлдюле. Ала бусагъат джашаугъа бизни заманыбыздан эсе теренирек къарайдыла. Бусагъат заман компьютеризацияны, инновацияны, джангы технологияланы ёсюб баргъан заманыды. Уллуладан эсе сабийлеге ол зат теренирек сингиб барады. Аны бла байламлы аланы бир-бир халилерин ата-анала ангылаялмай къалыргъа да болурла.
- Сен сагъыш этгенден школ сабийлеге усталыкъ сайларгъа болушамыды?
- Бусагъатда хар усталыкъны юсю бла кружокла, секцияла, къошакъ билим берген джерле ишлейдиле. Сабийле алагъа джюрюйдюле. Бизни заманыбызда аллай зат джокъ эди. Техника джаны бла да мадарла аз эдиле. Интернет, тюрлю-тюрлю сетле, программала джокъ эдиле. Ол заманда тыш къраллагъа баргъан бек аз эди. Бусагъатда уа, бизде окъугъан сабийлени хар ючюнчюсю тышына барыб, кёб зат кёрюб келеди. Ала кенг сагъыш этерге юренедиле. Аны бла байламлы окъуу программалагъа, коллектив чыгъармачылыкъгъа теренирек къараргъа керек болады.
Андан сора айтырым, тюрлю-тюрлю предмет олимпиадалада сабийле, алагъа салыннган ишни аталары, аналары бла бирге этселе ол бек игиди. Ол бирикдиреди, ала гитче заманларындан бирлешиб оноу этерге юренедиле.
Бусагъатда сабий джашауунда къаллай усталыкъ аллыгъыны оноуун асламысына атала бла анала этедиле. Сабий къайры тюшерге керегин ала белгилейдиле. Алай болса да, ол затха биз да къошулабыз. Педагогла сабийлени тюрлю-тюрлю усталыкъланы юсю бла окъута, аланы не затха фахмулары болгъанын ачыкълай, усталыкъ сайларгъа болушадыла. Аталаны-аналаны бир къаууму кеслерини сабийлерине ышанмайдыла, ала билимлерин керек сагъатда таб хайырландырыргъа боллукъларына ийнанмайдыла. Сабийлерине тынгыламайын, аланы къысыб, къуру кеслери айтханны этдиредиле. Алай этген бек аманды.
- Быйылгъы джылгъа салгъан планыгъызны толтураламысыз?
- Ишни юсю бла планла къурай, хар кюн сайын не зат этеригибизни белгилеб, аны толусу бла толтурургъа кюрешебиз.
- Ушагъыбызны аягъында устазлагъа, сабийлеге не айтыргъа боллукъсуз?
- Устазлагъа чыгъармачылыкъ джетишимле теджейме. Аланы хар бири школгъа бара окъуу системада кесини предметинден сабийни излемин сакълаб, алай дерс берсе сюеме. Сабийлеге уа саулукъ-эсенлик теджейме.
Сергей Вячеславович Эресей Федерацияны халкъ окъуууну сыйлы къуллукъчусуду, Къарачай-Черкес Республиканы окъуууну махтаулу къуллукъчусуду.
Сабийлени ангыларын ёсдюре, аланы сагъыш этерге юрете шахматла бла да кюрешдиреди. Сабийлени араларында шахматладан конкурсла бардырыб, хорлагъанлагъа грамотала бериб, аланы не тюрлю болумда да сагъыш этиб оноу этерге юретеди.
Ол кеси белгили шахматистди. 2000-чи джыл «Шахматладан спортну устасы» деген атха ие болгъанды. Анга ол ат, 1998-чи джыл Эсентюкде, къралла арасы рейтинглери болгъан шахматчыланы арасында, «Жемчужина Кавказа» деген ат бла бардырылгъан эресейчи шахмат фестивалда хорлагъаны ючюн аталгъанды.
Лепшокъланы Хусеин.
{jcomments}
