Къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасы Къарачай-Черкес кърал университетни тамалын салгъан кафедраланы бириди.

Филология факультет Къарачай-Черкес кърал университетни тарихинде бек магъаналы орун алады. Эм аллындан да физика-математика факультет бла бирге аны тамалын салыб, Къарачай-Черкесияда филология билимни аралыгъы болуб, кёб джаш адамгъа аламат усталыкъ бергенди. Бюгюн ол университетни къурамында институт статусну джюрютеди. Аны эм эски кафедраларыны бири къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасыды, алай эсе, ол бу вузну тамалын салгъан кафедраланы бириди.

Белгилисича, гитче миллетлени тил, адабият, маданият байлыкълары эм алгъа окъуу системаны кючю бла сакъланадыла. Къралны миллет политикасыны хакъындан миллет тиллени айнытыу иш да окъуу системаны тыйыншлы джолгъа салыудан башланады. Къарачай эмда Черкес областланы миллет школларына устазла керекли болгъаныны себебинден РСФСР-ни Къарачай автоном областдагъы Миллет советини комиссарларыны бегими бла 1938-чи джылны аууз-герги (октябрь) айында Микоян-Шахарда (Къарачай шахарны алгъыннгы аты) экиджыллыкъ устаз институт ачылады. Аны тамалында 1940-чы джылны къыркъаууз (сентябрь) айында Къарачай-Черкес кърал педагогика институт къуралады.

Адамны джашауунда къыйын кюнле да, къууанч кюнле да аралашыб келгенча, университет да 80 джылны узагъына тюрлю-тюрлю болумланы сынай келгенди. Баш школну джангы айныб башлагъан кёзюуюнде Уллу Ата джурт къазауат башланады. Микоян-Шахар 1942-чи джыл къанлы джауну оккупациясына тюшгени амалтын Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну джабаргъа керек болады. Аны экинчи кере джабылыуу къарачай миллетни сюргюннге тюшгени бла байламлыды. Терслиги болмагъан миллетни джурту-джери да, харакети-хазнасы да, джангы аякъ юсюне сюелген окъуу къаласы да бошуна къаладыла, кеси уа аяусуз джазыуну сюрюб къум тюзлеге ашырылады. Институтну ол кёзюулеге джыялгъан хазнасын - окъуу-методика материалланы, иги кесек фонду болгъан библиотеканы, окъуу системаны башха ууакъ тутурукъларын - тюб этиб, Пятигорскедеги педагогика институтха джибередиле.

Белгилисича, репрессияланы заманында къарачай миллет бла бирге талай миллет да бир тукъум бир терсликлери болмагъанлай кёб къыйынлыкъла кёредиле. Кёчгюнчюлюкню кёзюуюнде бир-бир юйдегиле тёлюден тёлюге кёче келген миллетни маданият шартларын белгилеген багъалы затларын багъалатыб тутаргъа умут этгенликге, сюргюнде аланы сакъларгъа мадар болмайды. Ач джыллада аланы ашарыкъгъа ауушдурургъа керек болады. Айтыргъа, миллет кеси джарсыгъанча, аны миллет белгилери да джарсыйдыла, тебленедиле.

Киши джерледе кёчгюнчю миллетлени тиллерин планнга тюшюрюу окъуу системаны тамадаларыны эслеринде да болмагъанды, аны амалтын сюргюннге тюшген миллетлени сабийлери кеси тиллеринде окъургъа мадар табмагъандыла. Тил, адабият, маданият шартла артына кетиб, таркъая, тас бола тебрейдиле. «Тюзню гырджыны тюзде къалмаз» дегенлей, тюзлюк ачыкъланады, миллет Джуртуна къайтады.

1957-чи джыл, къарачай миллет кеси джерине къайтхандан сора, кърал педагогика институт джангыдан ишлеб башлайды. Эм алгъа окъуу система джарашдырылыргъа кереклисин ким да ангылай эди.

Кафедраны тамалын къурагъан - аны керекли окъуу материал бла, китабла бла баджаргъан - окъуу процессни «чархын бургъан» иш, сёзсюз да, эм къыйын, эм джууаблы иш болгъанды. Алай а кеси тилибизде илму-окъуу системаны джарашдырыуну ишин ёхтем халда башлагъан миллетни ашхы уланлары - филология илмуланы доктору, профессор Алийланы У. Б., филология илмуланы доктору, профессор Хабичланы М.А., филология илмуланы кандидатлары, доцентле Орусбийланы И. Х.-М., Акъбайланы Ш.Х., Хубийланы М.А., Хаджилаланы Х.-М. И., тарих илмуланы кандидаты, профессор Лайпанланы Къ.Т. дагъыда башхала - магъаналы ишни тамалын саладыла. Алийланы Баблашны джашы Умарны башчылыгъы бла, ол хазырлагъан китабланы, окъуу материалланы болушлукълары бла башланнганды Къарачайда, Малкъарда да миллет кафедраланы ишлери. Ол кеси Малкъарда ишлегенликге, къарачай филологияны джарсыуларына къуру да джан аурутханлай, болушханлай тургъанды. Аны болушлугъу бла алимлерибиз уллу илму аралыкълада - Москвада, Бакуда аспирантуралада - окъуб, кандидат, доктор диссертацияларын да джакълагъандыла.

Къысха заманны ичинде алимле къарачай-малкъар тилни грамматикасыны бёлюмлерин бирем-бирем тинтедиле. Кёб турмай, малкъар алимлени тинтиулери бла бирге хазыр материалла 1966-чы джыл Нальчикде Н.А. Баскаковну редакциясы бла чыкъгъан академия грамматиканы тамалын къурайдыла. Алимле 1976-чы джыл аллай грамматиканы орус тилде чыкъгъан тюрлюсюню тамалын да къурайдыла. Алай бла, белгили алимлерибиз баш школну миллет окъуу системасын илму дараджагъа чыгъарадыла. Аны бла къалмай, алимле школ окъуу системаны миллет бёлюмюню джумушларын да тындырадыла: къарачай тилде биринчи программаланы эмда окъуу китабланы Алийланы У.Б., Орусбийланы И. Х.-М., Байрамкъулланы А.М. джарашдыргъандыла. Къарачай адабиятны программаларын, окъуу китабларын, хрестоматияларын Хубийланы М.А. эмда Лайпанланы Къ.Т. школ устазла бла бирге джарашдырадыла. Фольклор-этнография экспедицияла къураб, тинтиуле бардырадыла.

Къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасы, ачылгъан кюнюнден башлаб, къарачай тил бла литератураны, ногъай тил бла литератураны устазларын хазырлайды. Филология институтну къарачай-ногъай бёлюмюнде окъуб чыкъгъанланы араларында белгили адамла, джазыучула, поэтле, фахмулу алимле, устазла, журналистле бардыла. Сёз ючюн, Айбазланы Дагерман, Блимгъотланы Мунир, Акъбайланы Азрет, Аппаланы Билял, Батчаланы Альберт, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Фатима, Къобанланы Ахмат, Лепшокъланы Хусеин,  Мамчуланы Дина, Семенланы Азрет, Сылпагъарланы Кулина, Хубийланы Назир, Чотчаланы Магомет, Шаманланы Медиха, Байчораланы Сослан, Акъбайланы Халимат, Акъбайланы Харун, Батчаланы Али-Мурат, Джазаланы Балуа, Джанибекланы Сосланбек, Чотчаланы Ахмат, Джанкёзланы Марина, Джанкёзланы Медина, Доюнланы Абдрахман, Ёзденланы Якъуб, Какушланы Хусей, Къоркъмазланы Салима, Лайпанланы Рашид, Мамаланы Фатима, Семенланы Аминат, Созарукъланы Норий, Хапаланы Светлана, Хубийланы Алий, Хубийланы Кларисса, Хубийланы Мариям, Тотуркъулланы Къазий-Магомет, Эрикгенланы Фатимат, Элкъанланы Магомет дагъыда башхала.

Кафедрагъа тамадалыкъ этген алимле къачан да бу джууаблы джумушну бет джарыкълы бардыргъанлай тургъандыла. Филология илмуланы кандидаты, доцент Орусбийланы И.Х.-М., биринчи болуб, бу къуллукъну 1959-чу джылдан башлаб (ары дери кафедра ара кафедраны, тилле бла адабиятланы кафедрасыны къурамында ишлегенди), 1973-чю джылгъа дери бардыргъанды. Андан сора Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, доцент Сюйюнчланы А.А., филология илмуланы кандидаты, доцент Акъбайланы Ш.Х., филология илмуланы кандидаты, профессор Байрамукъланы З.Х., филология илмуланы кандидаты, профессор Батчаланы А.-М.Х. башчылыкъ этгендиле. Бусагъатда кафедраны ишин филология илмуланы доктору, профессор Алийланы Т.К. джюрютеди. Кафедраны окъуу-илму ишлерине филология илмуланы доктору профессор Байчораланы С.Я. эмда филология илмуланы кандидаты, доцент Акачыланы С.М. уллу юлюш къошхандыла.

Кафедраны бюгюннгю устазлары - доцент Султанбекова М.К., профессор Алийланы Т.К., доцент Каракаев Ю.И., доцент Хапаланы С.М., доцент Атакаева Ф.Ш., тамада устаз Биджиланы С.Р., тамада устаз Ёртенланы Э.Н., тамада устаз Магулаланы Ф. Л. -  башында айтылгъан алимлени иннетлери бла, джорукълары бла ишлейдиле. Кафедра мийик дараджалы илму конференцияла бардырады. Сёз ючюн, къралла арасы дараджада «Языковая ситуация в многоязычной поликультурной среде и проблемы сохранения и развития языков и литератур народов Северного Кавказа» атлы конференцияны талай кере бардыргъанды. Быллай конференцияланы кёбюсю кафедраны тамалын салгъан алимлени сыйларына аталыучандыла. Сёз ючюн, проф. Алийланы У.Б., проф. Хабичланы М.А., доц. Акъбайланы Ш. Х., доц. Орусбийланы И.Х.-М., доц. Хубийланы М.А., Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, алим Сюйюнчланы А.А., доцент Акачыланы С.М. дагъыда башха алимле кафедраны эмда филология илмуну айныууна уллу юлюш къошханлары себебли аланы юбилейлерине багъышланнган илму конференцияла бардырыладыла. Кафедрабыз 2019-чу джылны эндреуюк (декабрь) айында, башха конференцияладан сора да, кафедраны ишине уллу юлюш къошхан алимни, Лайпанланы Къазийни, 95-джыллыкъ юбилейине атаб мийик дараджалы илму конференция бардырлыкъды.

Миллет окъуу система школлада иги ишлесе, тил унутулмазлыгъы, алай эсе уа, миллетибиз тас болмазлыгъы хакъды. Кафедраны устазлары, школлагъа дерс китабла, окъуу болушлукъла, сёзлюкле, программала джарашдырыб, къолларындан келгенни аямайдыла. Сёз ючюн, ЮНЕСКО-ну кафедрасыны 2012-чи джыл бизде къуралгъан филиалы бла бирге «Формирование гражданской идентичности...» проектни чегинде кафедраны устазлары, башха алимле да къошулуб, школлагъа, сабий садлагъа аталгъан школ предметлени окъуу китаблары бла окъуу болушлукъларыны эки тилде (орус бла къарачай) вариантларын хазырлагъандыла (42 китаб). Бу китабланы Эресей Федерацияны Окъуу эмда илму министерствосу, экспериментал халда хайырландырыргъа буюруб, къабыл этгенди. Аланы бирин, «Харифле» деген, эл школлагъа аталгъан китабны, КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосу къабыл этиб чыгъаргъанды. Энди аны нёгерин - шахар школлагъа аталгъан китабны - чыгъарыргъа умутубуз барды - тилни иги билмеген шахар сабийлеге энчи китабла кереклиси хакъды.

Кёб дараджалы окъуу системаны хакъындан кафедраны тамалында бакалавриат, магистратура, аспирантура да ишлейдиле. Бусагъатда кафедрада 5 аспирант кеслерини кандидат диссертацияларын хазырлайдыла. Буруннгу джыл Байчораланы Магомет, кафедраны аспиранты, диссертациясын бет джарыкълы джакълагъанды. Саулай да кафедрада илму ишлерин хазырлаб, 10 аспирант филология илмуланы кандидатлары болгъандыла. Кафедрада къарачай тилни окъургъа излеген Эресейде джашагъан неда тыш къралладан келген миллетлени келечилерине буюрулуб, «Къарачай миллетни тили эмда маданияты» деген энчи программа джарашдырылгъанды. Алай бла, кафедраны коллективи, джаш тёлюге билим бериб, школлада, башха санагъатлада ишлерге къурагъандан сора да, ана тилибизни, тин байлыгъыбызны сакълаугъа, миллет шартларыбызны бегитиуге уллу эс бёледи. Кафедраны чегинде Ногъай маданиятны аралыгъы ачылгъанды, кёб турмай, Къарачай маданиятны аралыгъы да ачыллыкъды. Аны бла бирге миллетлени бирикдириуге аталгъан джумушланы да бардырады.

Бюгюнлюкде бизни не аз да джетишимлерибиз бар эселе, ала джуртубузну-миллетибизни, тилибизни-тинибизни бек сюйгенибиз бла, аланы сакълаугъа, илму дараджада ишлетиуге къайгъыргъаныбыз бла байламлыдыла.

Быйыл университет 80-джыллыкъ юбилейине бет джарыкълы тюбегенине сёз джокъду. Мындан ары да джашнасын, юлгюге айтылсын университетибиз!

АЛИЙЛАНЫ Тамара,

къарачай эмда ногъай кафедраны тамадасы, филология илмуланы доктору, профессор.