ДЖЫЛАН ЭМИЗИК, ЧАБДАР
(КЛЕВЕР ПОЛЗУЧИЙ)

Кёбджыллыкъ, мийиклиги 40 сантиметрге джетген хансды. Саптагъайыны джерге джетген джери тамыр иеди. Чапыракълары кёзюулю битедиле, джукъаладыла, бутакъчыкълары тюз башларында ючюшер чапыракълы боладыла. Чапыракълары мутхузуракъ джашилдиле. Гоккалары ууакъ акъсылдым неда къызылыракъ бетлидиле, бирге джоппу джайылыб, тобха ушашдыла. Кеслери да гюл саптагъайны тюз башында, чапыракъладан иги мийикге ёседиле.
Урлугъу тюз къудоруду, кеси да хар гюл джоппуда 3-4 болады. Бютеу да джай айлада чагъыб турады. Джылан эмизик джайлыкълада, тюз атылыб къалгъан джерледе, юй тёгерекледе, мал аягъы джюрюген джерледе битеди.

ДЖИЛПИ (БЕРЕСКЛЕТ
БОРОДАВЧАТЫЙ)


Кёбджыллыкъ, мийиклиги 2 метрге джетген кёкенди. Кёб бутакълыды, джашил бетлиди, юсю ууакъ гуммослуду. Чапыракълары зугулдула, къысха чапыракъ бутакълада битедиле, учлары джитиледиле, къыйырлары ууакъ мычхы ауузгъа ушашдыла, ёрге джанлары джарыкъ джашил, тюб джанлары да акъсылдым бетлидиле. Гоккалары тёрт чапыракълыдыла, энлери, бир сантиметрге джетеди, джарты кюнлюкге ушашдыла, урлугъу къара бетлиди. Сентябрь айда бишеди. Чакъгъаны уа май-июнь айладады. Джилпи чегет къыйырлада, кёкен аралада, къабыргъа, тик джерледе, ёзенледе, джол джанлада ёседи.

 ДЖЫЛАН СЮТ ХАНС (ОЧИТОК КАВКАЗСКИЙ)

Къарачайны джеринде джайлыкълада, къая аралада, къургъакъ, ташлы джерледе, ачыкъ дуппурлада ёседи. Мийиклиги 10-20 сантиметр чакълыды. Чапыракълары къалындыла, орезатны (роза) чапыракъларына ушашдыла, къалакъчыкъла бир-бирлерин джаба битедиле, саптагъайлары джатыб неда ёрге ёседиле. Июнь-июль айлада чагъады.
Джылан сют уулуду. Бу хансны чапыракъларын не тюрлю да джараны юсюне саладыла, иги болушады.


Бирджыллыкъ, мийиклиги 50-70 сантиметр болгъан хансды. Тюб тамыры урчукъчады, тюз энгишге барады. Саптагъайы кёб бутакълыды, чапыракълары къысха сабчыкълада экишер битедиле. Аланы узунлукълары 3-5, кенгликлери 1,5-2 сантиметрдиле. Гоккалары, чапыракъ бутакъланы къыйырларында, гокка саптагъайны башында битедиле. Ала биришердиле, ууакъдыла. Биришер сары бетли, гокка чапыракъчыкълары боладыла. Саптагъайны да, бутакъларыны тышлары да ууакъ къалын тюклюдюле, урлугъу беш бюрчеклиди. Кеси да апрель-май айлада чагъады. Ол сууукъла тюшгюнчю чагъыб турады.

ДЖОЛ ХАНС
СПОРЫШ
ГОРЕЦ ПТИЧИЙ
МУРАВА ТРАВА
ПТИЧЬЯ ГРЕЧИХА
Бюгюнлюкде бизге белгили бу ёсюмню джол ханс деб къарачайча бир аты болгъанлыкъгъа, орусча джети аты барды. Ол бирджыллыкъ, кёбюсюне джерге джайылыб ёсген, бир-бирлерини саптагъайлары 30-40 сантиметр мийикликге кёлтюрюлген дарман хансды. Аны мингле бла джылланы, Диоскарид бла Плинийни заманларындан бери, аурууланы багъыуда хайырландырыб келедиле.
Джол хансны кесине ушаш ёсюмледен башхалыгъы - башында гюл джоппусу болмайды, гоккалары акъсылдым ууакъчыкъладыла, чапыракъларыны “къоюнларындан” чыгъадыла. Чапыракъларыны узунлукълары 1,5-2 сантиметрдиле, кеслери да зугулчукъла боладыла. Гоккалары чагъыб бошагъандан сора, саптагъайы бек къаты болады. Аны ючюндю бютеу да, ханс чакъгъан кёзюуде дарманнга джыйгъанлары, июль - август айлада.
Бу ханс май айдан башлаб, кюзню ахырына дери чакъгъанлай турады. Урлугъу, къозгъа ушаш, зугулуракъды. Тамыры дарманнга джараусузгъа саналгъанлыкъгъа, бир-бир элледе хансы бла бирге тюрлю-тюрлю ауруулагъа себебди, деб бередиле. Алай а кёбюсюне дарманнга саптагъайын, чапыракъларын, гоккаларын хайырландырадыла.
Кеси да, зибилди, джол джанлада, тюз джерледе, тау этекледе, эл ичледе, юйлени къатларында, бачхалада, къаты джерледе къалын ёседи, эркинди. Къаллай бир сюйсенг да хазырларгъа боллукъду. Чалсанг да джангыдан дженгил джайылыб, ёсюб кетеди, суусузлукъну да иги кёлтюреди. Кюнде кебдириледи, джангур джетмесин, мугут болса джарамайды хайырландырыргъа. Аз ийисчиги барды, къарагёгенни джемишича, ауузунгу къалын этеди.