- Подробности
МЁЛЕКЕЙ (ФИАЛКА ПОЛЕВАЯ)
Экиджыллыкъ, мийиклиги 30 сантиметр болгъан хансды. Тамыры терен бармайды, саптагъайыны ичи къууушду, бошду, кёб бутакълыды. Чапыракълары узун, гаккы тюрсюнлюле, хар бирини тюб джаны бла экишер гитче тюб чапыракъчыкълары боладыла. Хар саптагъайыны учунда бирер сары гокка болады.
Аллай гюллени тышлары бла биришер джашил чапыракъ эсленеди. Мёлекей джайны узунуна чагъыб турады. Джол джанлада, джайлыкълада, ёзен суу джагъалада, юй тёгерекледе дагъыда башха джерледе ёседи.
Дарманнга мёлекейни хансын джаратадыла. Чакъгъан кёзюуюнде кесиб алыб, джел джюрюген салкъында неда ачыкъ хауада кебдирилиб джыйылады. Бу хансны баш ёпкесинде, ёпкесинде сууугъу болгъан, хыппырыкъ аталмайын къыйналгъан джаратыргъа боллукъду. Кебдирилиб джыйылгъан хансдан 15 граммны юсюне 200 миллилитр къайнагъан сууну къуюб, шайча этиб, тутуб, сюзюб, кюнюне уллу шай къашыкъ бла 3 кере ичигиз джылылай.
КЪОБУСТА, АЛА КЪОБУСТА (КАПУСТА ОГОРОДНАЯ),КАПУСТА ЦВЕТНАЯ
Экиджыллыкъ, мийиклиги 40-60 сантиметр болгъан ёсюмдю. Биринчи джылында чапыракъ бла ёзек этеди. Экинчи джылында чагъады, урлукъ этеди, экиджыллыкъ ёсюм деб аны ючюн айтылады. Къобустаны саптагъайы къысхады, баш тамырдан ёседи. Чапыракълары уллула, къалынла, этлиледиле. Къобуста эртделеде Римде, Грецияда битдирилгенди, бизге ол къралладан келтириб, Кърымда салыб башлагъандыла. Дарманнга къуру чапыракъларын хайырландырадыла. Къобустаны сууу ашхынны джарасына, бауурну ауруууна, шекер ауруугъа, сууугъу болгъаннга себеб болады. Аны джангылай да, тузланнганын да, къазанны башын джабыб, сериуюн бишгенин да ашаргъа тыйыншлыды. Андан хычынла, бёрекле, тюрлю-тюрлю шорпала этиб тепсиге сала тургъуз. Тахта кёгетледен къатышмалагъа къошуб, чёблеу джау къуюб да ашагъыз.
Бизни джерледе къобустаны не тюрлюсю да ёседи. Ашха татымлылыгъы, ала къобустаны маджалды, артыкъсыз да инджиулери болуб, аш айырыб, марда бла ашагъанлагъа дарманды.
- Подробности
КЪОЗ ТЕРЕК
(ОРЕХ ГРЕЦКИЙ)
Кимге да белгили, мийиклиги 15-20 метрге джетген терекди. Къабугъу джарылыргъа ёч мутхуз-кюл бетлиди. Уллу бутакълыды, кёб булчукълуду, чапыракълары уллуладыла, бутакъла да бир къауум болуб, кёзюулю битедиле. Хар бутакъны башында бир чапыракъ болады. Урлукъ гоккалары, сыргъалача, салыныбдыла. Урлугъу, сюекча, къаты, тобча, тёгерек неда зугулуракъ болады, тышындан къалын джашил тыш къабугъу бла, ол да урлугъу бишсе, кеси аллына джарылыб ачылады. Ичинден урум къоз кеси аллына джерге тюшеди терекни юсюнден.
- Подробности
КЪОЗУ КЪУЛАКЪ (ЩАВЕЛЬ ОБЫКНОВЕННЫЙ)Мийиклиги бир метрге джетген кёбджыллыкъ хансды. Ашалгъан хансды да, кимге да белгилиди. Къозу къулакъны саптагъайы узун ызлыды. Тюб тамыры бла баш тамырлары алай уллу болмайдыла. Чапыракълары кёзюулю ёседиле.
Саптагъайны тюз башы кёб бутакълыды, гюллери бла бирге кёрюнюшю сибирткиликчады. Чакъгъан хычаман-никкол (май-июнь) айлада этеди. Кеси да мылы джайлыкълада, чегет майданлада, ауушлада ёседи, бачхалада битдириледи. Саптагъайыны да, чапыракъларыны да татыуу мыстыды, хант бла да къабыл этиледи, мыстылыгъы ючюн кёб ашаргъа джарамайды. Ашхында хантны эритирге, ётню чыгъарыргъа болушады, къан тамырланы бегитирге джарайды. Бурну, тиш эти, ашхыны къанаса да тохтатыргъа болушады. Къан тюкюргеннге, сууугъу болгъаннга да къозу къулакъ чапыракъны мардасыз ашаргъа джарамайды. Ол себебден бир мардада хайырланнганыгъыз игиди.
- Подробности
МУРТХУ (КАЛИНА ОБЫКНОВЕННАЯ)
Мийиклиги 2 метрден 6 метрге дери джетген кёкенди. Бир-бирде аны терекге да санайдыла. Муртхуну къабугъу къонгур-кёксюлдюм бетлиди. Кёб бутакълыды, ала кеслери да джаландыла, къуру бууун-бууунунда кёзюулю эки-эки чапыракъла ёседиле, бутакъланы тюз башларында саптагъайны юслеринде боладыла гюллери. Чапыракълары къалакълача болуб, къош-къош, хар бууундан, узун болмагъан саблада ёседиле. Бутакъларындан энгишге бюгюлюбдюле, къыйырлары уллу тишлечадыла, джарыкъ-джашил бетлидиле. Гоккалары ийислидиле, сибирткича, бирге джыйылыбдыла. Джемиши къызылды, урлугъу джангызды, хычаман айда чагъады, къыркъар айда бишеди.
- Подробности
ЛЫБЫТА, КЪАЗ-АЯКЪ (ЛЕБЕДА РАСКИДИСТАЯ,
МАРЬ БЕЛАЯ)
Бирджыллыкъ, джазлыкъ ёсюмдю, мийиклиги 150 сантиметрге джетеди. Тамырындан кёлтюрюлген саптагъайы къызылдым бетлиди, бутакълыды. Чапыракълары гаккы тюрюслюдюле, къыйырлары тишлидиле, юслерине ун себилгенча акъсылдымдыла, къызыл тамгъачыкълары бла гоккалары бутакъланы учларында битедиле. Джашил бетлидиле.
Лыбыта элия-къыркъар айлада чагъады. Урлугъу бек ууакъды, алай а кёбдю, таб, юч мингнге дери болады, сыйдамчыкъладыла. Лыбыта джер айырыб ёсген ханс тюлдю. Талалада, бачхалада, багушлада, суу ашагъан джерледе, ырхы ызлада, ёзен суу джанлада аслам болады. Кёбюсюне лыбытаны чапыракъларын, джангы джетеклерин аш айырыб, аш джарашмайын, марда бла ашагъанлагъа теджейдиле. Семиз адамла азаргъа сюйселе, алагъа да джарайды.
Последние новости
Популярное
Документы
В лицах
