ОРУС МУСХОТ
(ГОРИЧНИК РУССКИЙ)
Орус мусхот кёбджыллыкъ, мийиклиги 50-120 сантиметр болгъан ёсюмдю. Къысха баш тамырындан тюбюне ёседиле базыкъ ёзекли, аз бутакълы тюб тамырла. Кёбюсюне баш тамырдан тюз ёрге кёлтюрюлген, терен ызлы саптагъайла ёседиле.
Башырагъында бутакълары асламдыла. Андан эмда саптагъайны тюбюрагъындан битген чапыракълары узун саблыдыла. Саптагъайны орта сюреминде битгенле ууагъыракъдыла, къысха саблыдыла. Башындагъы чапыракълары бутакъсыз саптагъайдан къуууш тюблери бла ёседиле. Гюллери джоппудула, кюнлюкча, саптагъайны бутакъларыны да тюз башларында боладыла.


Гюл табакъны (“кюнлюкню”) кенглиги 18 сантиметрге джетеди, гоккалары сары ууакъчыкъладыла. Урлукълары экишер боладыла, зугулладыла. Никкол-элия айлада чагъады, урлугъу къыркъар-къыркъаууз айлада бишеди.
Орус мусхот кёбюсюне чегет ара талалада, сыртлада, ёзен суу джагъалада, кёкен аралада, джол джагъалада, тёбе башлада тюбейди, джукъа, къалын битген джерлери да боладыла. Дарманнга къуру тамырын хайырландырадыла. Тамыр джаз башында чакъгъынчы, арттотур айда неда кюзде саптагъайы къуу болгъандан сора аууз-герги айда, кюрек бла къазылыб, топурагъындан тазаланыб, башына ёсюб, къуу болгъан бутакълары кесилиб джыйылады. Тюб тамырын да, кесин да джонуб, кесиб, не салкъын джерде, не 50-40 градус иссилиги болгъан ыхтауда кебдирилиб джыйылады. Тамыр кючлю ийислиди, татыуу ачыды.
Орус мусхотну тамырын эшек гуммосу болгъаннга, къоян аурууу болгъаннга, хыппырыкъ атдырыргъа, сийдирирге, ачыб ауругъанны тохтатыргъа хайырландырадыла.

ОДАЛ ЧАПЫРАКЪ (МАТЬ-И-МАЧЕХА)
Кёбджыллыкъ, мийиклиги 20-60 сантиметр болгъан хансды. Баш тамыры узунду, этлиди, кёб бутакълыды, джерге джайылыб ёседи. Баш тамырдан базыкъ къара къалын тамыр джерге барады. Джаз башында баш тамырындан бир неда талай тюз ёрге гюл саптагъайла чыгъадыла. Аланы хар бирини башында бир гюл чагъады. Гюллери арттотур-хычаман (апрель-май) айлада бютеу къалгъан хансладан алгъа чагъадыла. Гюл табакъла сууукъ неда джангурлу кюнледе джабылыб къаладыла, гоккалары, сары алтынча, саппа-сарыдыла. Гокка табакъланы кенгликлери 2-2,5 сантиметрге джетедиле, чапыракълары сейирдиле, мен ана бла ёге ана да дегенме алагъа. Не ючюн десегиз, чапыракъны кёкге айланнган джаны джашилди, джылтырауукъду, сыйдамды, сууукъду (ёге анача), джерге айланнган джаны акъсылдым джумушакъ, джылы кийизчады (ана джылыуча), орусча атына да ана бла ёге ана дейдиле. Чапыракълары мардасыз уллуладыла, кенгликлери 10-25 сантиметрге джетедиле. Урлугъу тёртгюл болады. Кёблеге белгили одал чапыракъ мырды, батмакъ, саз топуракълы джерледе, ёзен суу джагъалада, булакъдан баргъан къулакъ суучукълада, сай джерледе, тау этекледе, кёбюсюне зибилди хансча ёседи. Чапыракълары бла гоккалары дарманнга джюрютюледиле.
Одал хансны чапыракъларын никкол-элия (июнь-июль) айлада, гоккаларын чагъа башлагъан кёзюуюнде арттотур (апрель) айда ачыкъ, къургъакъ кюн джыяргъа тыйыншлыды. Чапыракълары тюз тюблеринден къыпты бла кесилиб алынадыла, гоккалары уа саплары бла бирге кесилиб, салкъын джерде кебдириледиле. Къургъакъ хауа джюрюген гёзенледе сакъланадыла. Бу хансны чапыракъларын, гюллерин, тамырын баш ёпкесинде сууугъу болгъан, тамагъына сууукъ къатылыб хырха болгъан, ёпкесинде берчлери болгъан, хыппырыкъ аталмагъан, кючлю джётел этгенле хайырландырыргъа боллукъдула. Аладан сора да тюрлю-тюрлю безлени сууларын чыгъарыргъа, ашхыныны, ичегилерини къыяуларын багъаргъа да джарайдыла. Аланы бу халда, бир мардада джарашдырыргъа керекди. Эки уллу шай къашыкъ бла бир кебдирилиб джыйылгъан одал хансны чапыракъларындан алыб, 200 миллилитр къайнагъан суугъа атыб, 30 такъыйкъаны тутуб, сюзюб, сюзюлмеге бир уллу шай къашыкъ бла бал къошуб, кюнюне 6 кере ичигиз. Джангы джетген сагъатында бютеулей да сыгъыб, сууун чыгъарыб, бал къошуб, кюнюне уллу шай къашыкъ бла биришерни 3 кере ичигиз.
Чачыгъыз тюшюб башласа, башыгъызда габугъуз болса, муну чапырагъындан эмда мурсаны хансындан бирча ёлчем бла алыб, бир-бирине къатышдырыб, аны 50 граммын 500 миллилитр сууда къайнатыб, башыгъызны джууугъуз. Бек иги джарайды.

 
{jcomments}