Медицина илмуланы доктору, Ставрополда медицина кърал академияны урология кафедрасыны профессору, Эресей Федерацияны эмда КъЧР-ни махтаулу врачы, Шимал Кавказ федерал округну эмда Ставрополь крайны баш урологу, Ставрополь край больницаны урология бёлюмюню тамада врачы Лайпанланы Хаджи-Мекерни джашы Хаджи-Ислам джууаблы къуллукъда ишлейди.
Лайпан улу бизни къралда, тыш къраллада да белгили урологланы бириди - ол Россия Федерацияны саулукъ сакълаудан айырмасыды, Урологланы Европа ассоциациясыны, РФ-ны Урологларыны правлениесини эмда президиумуну члениди. Тыш къраллада кесини билимин ёсдюрюрге деб курслагъа джети кере баргъанды, аны америкачы диплому да барды. Быллай онглу джетишимлеге къалай джеталгъанды ол? Бу соруугъа джууаб берир ючюн, аны сабий джылларыны, къайда, къалай окъугъаныны, ишлегенини юслеринден хапар айтыргъа тыйыншлыды.
Лайпанланы Хаджи-Ислам 1954-чю джыл хычаман (май) айны 9-да Къыргъыз ССР-де Фрунзе областны Чалдовар элинде уллу юйдегиде туугъанды. Атасы Хаджи-Мекер бла анасы Кулий алты джаш бла эки къызны ёсдюргендиле – Магомед, Хаджи-Дауут, Хаджи-Ислам, Хасан, Хусей, Абу-Юсуф, Хауа, Зульфия. Сейири неди десегиз, Хаджи-Мекер бла Кулийни кёб сабийлери болса да, барына да баш билим алдыргъандыла. Бюгюнлюкде аланы сабийлеринден туудукъла туугъандыла. Бары да ата-аналарыча кеслерин юлгюлю джюрютедиле. Хаджи-Ислам тири, оюмлу, ётгюр джашчыкъ болады. Анга эки-юч джыл толгъанында, къарачайлылагъа Ата джуртларына - Кавказгъа - къайтыргъа кърал эркинлик береди. Лайпанлары Къарачай районну Джангы Къарачай элинде орналадыла. Хаджи-Мекер совхозда малчылыкъ ишге джарашады. Кече-кюн да ишлеб, сабийлерин инджитмезге кюрешеди. «Кесим окъуу-билим алмагъан эсем да, сабийлени билимли, окъуулу этейим» деген мурат аны джашауунда баш орунну алады. Орта школну бошагъан-бошагъан окъууун андан ары бардырады. Сёз ючюн, эм уллу джашлары Магомед СССР-ни МВД-ны академиясын бошаб, Къарачай районда милицияда ишлей эди. Ишин ажымсыз баджаргъаны себебли капитан чын да бериледи. Джазыуу алай буюргъан болур эди да, ашхы муратларына толусу бла джетгинчи, ишлей тургъанлай, ауушады. Аны гитчеси Хаджи-Дауут Къарачай-Черкес кърал университетге кириб, аны спорт факультетин джетишимли бошайды. Миллет тутуш бла кюрешгени себебли кёб эришиулеге къошулады. Спортну устасыча тренерлик ишге кёчюб, джашчыкъланы тутушургъа юретеди. Кёб уста гёджебни хазырлагъанды. Артдан фермерлик ишге кёчеди: Абу-Юсуф бла ол фермерле боладыла.
Хаджи-Ислам 1961-чи джыл элни орта школуна джюрюб башлайды, халиси, окъууу бла кесин иги джанындан кёргюзеди. Устазланы айтханларын этеди, юйде да атасы-анасыны айтханларындан чыкъмай, берген ишлерин ажымсыз баджарыучу болады.
Хаджи-Ислам 1970-чи джыл орта школну 9 классын айырмагъа бошайды. Сабий заманында врач боллукъма деб тура эди да, сагъыш-зат эте турмай, Черкесскеде медицина училищени фельдшер бёлюмюне окъургъа кириб, аны 1974-чю джыл джетишимли бошаб чыгъады. Къарачай шахарда санэпидемстанцияны санитар врачыны болушчусу болады. Кёб да ишлемейди, ол джыл огъуна Лайпанланы юч джашларын – Хаджи-Исламны, аны гитче эгиз къарнашлары Хасан бла Хусейни - Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге аладыла. Ючюсю да Герман Демократ Республикада бир аскер бёлекге тюшедиле къуллукъ этерге. Аскер къуллугъун Ислам старшина чын бла къарнашлары Хасан бла Хусей тамада сержантла болуб, бошаб, сау-эсен джуртларына къайтадыла.
Аскерде да Хаджи-Ислам фельдшер болуб ишлеген эди да, иш сынамы ёсген эди. Ставрополь шахарда медицина институтну багъыу факультетине окъургъа киреди. Биринчи курсдан башлаб айырмагъа окъуйду. Биринчи курсну студентлери аны кеслерине староста этедиле. Артдан багъыу факультетни комсомол организациясыны тамадасына да сайлайдыла.
Институтну миллет тепсеу-джыр ансамблинде солистлени бири да болады. Уста тепсей билгени бла къалмай, къарачай халкъ джырланы джырларгъа да бек устады.
Студент джылларында эркин тутушдан эришиулеге къошулур ючюн къалмай эди. Кёб белгили гёджебни джыкъгъанды. Эркин тутушдан СССР-ни спортуну устасына кандидат болгъанында, окъуууна асыры кёб заман бёлгенден тутуш бла андан ары кюреширге мадары болмайды. Институтну айырмагъа бошагъанлай, ол а 1982-чи джыл эди, интернатура бла ординатурагъа киреди, хирург-уролог усталыкъны алыб, 1985-чи джыл Ставрополда край больницаны урология бёлюмюнде ишлеб башлайды.
Джылдан джылгъа билимин ёсдюре, сынам ала, аспирантурагъа да кириб кёб илму иш джазады. 1999-чу джыл диссертациясын джакълаб, медицина илмуланы кандидаты, артда доктор диссертациясын да джетишимли джакълаб, медицина илмуланы доктору болады.
2008-чи джыл аны край больницаны урология бёлюмюне тамада этедиле. Бюгюн-бюгече да ол бёлюмню тамадасы болуб ишлейди. Урология аурууладан кёб адам инджилгени амалтын, кеслерини саулукъларын тинтдирирге, бакъдырыргъа къуру Ставрополь край бла къалмай, Шимал Кавказны башха республикаларындан да келиучендиле. Артыкъ да бек бизни республикадан кёб ауругъан барыучанды кесини саулугъун бакъдырыргъа.
- Къайдан да келсин ауругъан, - дейди Лайпан улу, – меннге башхасы джокъду. Ол ауруб, инджилиб келеди, анга медицина болушлукъ амалсыз этерге керекди. Къарачай-Черкес Республикадан да бюреклеринде, къууукъларында ташлары болуб, алагъа сууукъ чабдырыб кёбле келедиле. Орнубуз джокъду деб, бирин да ызына къайтармагъанбыз. Керекли медицина болушлукъ этиб, саулукъларын ызларына къайтаргъанбыз.
Лайпан улуну бир къызы бла юч джашы барды. Къызы Асият терапевт болуб ишлейди, Аслан врач-урологду, Ахмат Ставрополь шахарда МВД-ны къуллукъчусуду, гитче джашы Солтаннга 6 джыл болгъанды.
Лайпан улугъа 64 джыл толса да, аны айтханына кёре, алкъын этиллик ашхы муратлары кёбдюле. Ол муратларын да джашауда толтуруб, мындан ары да къарачай халкъны атын иги бла айтдырыр, деб ышанабыз.
Лайпан улу бизни къралда, тыш къраллада да белгили урологланы бириди - ол Россия Федерацияны саулукъ сакълаудан айырмасыды, Урологланы Европа ассоциациясыны, РФ-ны Урологларыны правлениесини эмда президиумуну члениди. Тыш къраллада кесини билимин ёсдюрюрге деб курслагъа джети кере баргъанды, аны америкачы диплому да барды. Быллай онглу джетишимлеге къалай джеталгъанды ол? Бу соруугъа джууаб берир ючюн, аны сабий джылларыны, къайда, къалай окъугъаныны, ишлегенини юслеринден хапар айтыргъа тыйыншлыды.
Лайпанланы Хаджи-Ислам 1954-чю джыл хычаман (май) айны 9-да Къыргъыз ССР-де Фрунзе областны Чалдовар элинде уллу юйдегиде туугъанды. Атасы Хаджи-Мекер бла анасы Кулий алты джаш бла эки къызны ёсдюргендиле – Магомед, Хаджи-Дауут, Хаджи-Ислам, Хасан, Хусей, Абу-Юсуф, Хауа, Зульфия. Сейири неди десегиз, Хаджи-Мекер бла Кулийни кёб сабийлери болса да, барына да баш билим алдыргъандыла. Бюгюнлюкде аланы сабийлеринден туудукъла туугъандыла. Бары да ата-аналарыча кеслерин юлгюлю джюрютедиле. Хаджи-Ислам тири, оюмлу, ётгюр джашчыкъ болады. Анга эки-юч джыл толгъанында, къарачайлылагъа Ата джуртларына - Кавказгъа - къайтыргъа кърал эркинлик береди. Лайпанлары Къарачай районну Джангы Къарачай элинде орналадыла. Хаджи-Мекер совхозда малчылыкъ ишге джарашады. Кече-кюн да ишлеб, сабийлерин инджитмезге кюрешеди. «Кесим окъуу-билим алмагъан эсем да, сабийлени билимли, окъуулу этейим» деген мурат аны джашауунда баш орунну алады. Орта школну бошагъан-бошагъан окъууун андан ары бардырады. Сёз ючюн, эм уллу джашлары Магомед СССР-ни МВД-ны академиясын бошаб, Къарачай районда милицияда ишлей эди. Ишин ажымсыз баджаргъаны себебли капитан чын да бериледи. Джазыуу алай буюргъан болур эди да, ашхы муратларына толусу бла джетгинчи, ишлей тургъанлай, ауушады. Аны гитчеси Хаджи-Дауут Къарачай-Черкес кърал университетге кириб, аны спорт факультетин джетишимли бошайды. Миллет тутуш бла кюрешгени себебли кёб эришиулеге къошулады. Спортну устасыча тренерлик ишге кёчюб, джашчыкъланы тутушургъа юретеди. Кёб уста гёджебни хазырлагъанды. Артдан фермерлик ишге кёчеди: Абу-Юсуф бла ол фермерле боладыла.
Хаджи-Ислам 1961-чи джыл элни орта школуна джюрюб башлайды, халиси, окъууу бла кесин иги джанындан кёргюзеди. Устазланы айтханларын этеди, юйде да атасы-анасыны айтханларындан чыкъмай, берген ишлерин ажымсыз баджарыучу болады.
Хаджи-Ислам 1970-чи джыл орта школну 9 классын айырмагъа бошайды. Сабий заманында врач боллукъма деб тура эди да, сагъыш-зат эте турмай, Черкесскеде медицина училищени фельдшер бёлюмюне окъургъа кириб, аны 1974-чю джыл джетишимли бошаб чыгъады. Къарачай шахарда санэпидемстанцияны санитар врачыны болушчусу болады. Кёб да ишлемейди, ол джыл огъуна Лайпанланы юч джашларын – Хаджи-Исламны, аны гитче эгиз къарнашлары Хасан бла Хусейни - Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге аладыла. Ючюсю да Герман Демократ Республикада бир аскер бёлекге тюшедиле къуллукъ этерге. Аскер къуллугъун Ислам старшина чын бла къарнашлары Хасан бла Хусей тамада сержантла болуб, бошаб, сау-эсен джуртларына къайтадыла.
Аскерде да Хаджи-Ислам фельдшер болуб ишлеген эди да, иш сынамы ёсген эди. Ставрополь шахарда медицина институтну багъыу факультетине окъургъа киреди. Биринчи курсдан башлаб айырмагъа окъуйду. Биринчи курсну студентлери аны кеслерине староста этедиле. Артдан багъыу факультетни комсомол организациясыны тамадасына да сайлайдыла.
Институтну миллет тепсеу-джыр ансамблинде солистлени бири да болады. Уста тепсей билгени бла къалмай, къарачай халкъ джырланы джырларгъа да бек устады.
Студент джылларында эркин тутушдан эришиулеге къошулур ючюн къалмай эди. Кёб белгили гёджебни джыкъгъанды. Эркин тутушдан СССР-ни спортуну устасына кандидат болгъанында, окъуууна асыры кёб заман бёлгенден тутуш бла андан ары кюреширге мадары болмайды. Институтну айырмагъа бошагъанлай, ол а 1982-чи джыл эди, интернатура бла ординатурагъа киреди, хирург-уролог усталыкъны алыб, 1985-чи джыл Ставрополда край больницаны урология бёлюмюнде ишлеб башлайды.
Джылдан джылгъа билимин ёсдюре, сынам ала, аспирантурагъа да кириб кёб илму иш джазады. 1999-чу джыл диссертациясын джакълаб, медицина илмуланы кандидаты, артда доктор диссертациясын да джетишимли джакълаб, медицина илмуланы доктору болады.
2008-чи джыл аны край больницаны урология бёлюмюне тамада этедиле. Бюгюн-бюгече да ол бёлюмню тамадасы болуб ишлейди. Урология аурууладан кёб адам инджилгени амалтын, кеслерини саулукъларын тинтдирирге, бакъдырыргъа къуру Ставрополь край бла къалмай, Шимал Кавказны башха республикаларындан да келиучендиле. Артыкъ да бек бизни республикадан кёб ауругъан барыучанды кесини саулугъун бакъдырыргъа.
- Къайдан да келсин ауругъан, - дейди Лайпан улу, – меннге башхасы джокъду. Ол ауруб, инджилиб келеди, анга медицина болушлукъ амалсыз этерге керекди. Къарачай-Черкес Республикадан да бюреклеринде, къууукъларында ташлары болуб, алагъа сууукъ чабдырыб кёбле келедиле. Орнубуз джокъду деб, бирин да ызына къайтармагъанбыз. Керекли медицина болушлукъ этиб, саулукъларын ызларына къайтаргъанбыз.
Лайпан улуну бир къызы бла юч джашы барды. Къызы Асият терапевт болуб ишлейди, Аслан врач-урологду, Ахмат Ставрополь шахарда МВД-ны къуллукъчусуду, гитче джашы Солтаннга 6 джыл болгъанды.
Лайпан улугъа 64 джыл толса да, аны айтханына кёре, алкъын этиллик ашхы муратлары кёбдюле. Ол муратларын да джашауда толтуруб, мындан ары да къарачай халкъны атын иги бла айтдырыр, деб ышанабыз.
КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
{jcomments}