КЮНДЮШ (ЧЕМЕРИЦА ЛОБЕЛЯ)


Мийиклиги 70-170 сантиметрге джетген, базыкълыгъы 2-3 сантиметр чакълы болгъан, кёбджыллыкъ ёсюмдю, тамыр къуралышы къалгъан кёбджыллыкъ ёсюмлеча джерге терен бармайды. Баш тамыры, къысха базыкъчыкъ болуб, топуракъны джукъа къатында тохтайды. Андан чыкъгъан джангы тамырчыкъла башлыкъ чохну чачакъларыча джоппу ёседиле.
Кюндюшню саптагъайы, балакъа сабча сыйдам, тёгерек болуб, баш тамырдан чыгъады да, чапыракъларыны орта къууушу бла кёкге айланыб ёседи. Базыкъ деб базыкъ болмаса да, ингичге да тюлдю, мусхотха джетише кетеди. Чапыракълары саптагъайны къабыргъаларындан чыгъыб, кенгине уллу джайылмай, тёгереклешиб, ёрю сюрем ёседиле. Узунлукълары 25 сантиметр, кенгликлери 15 сантиметрге дери джетедиле. Атны къулакъ хырзаларыча, узун сызгъылыдыла, джашил бетлидиле.


Саптагъайны чапыракъ къууушдан ёргеси, узунлугъу 20-60 сантиметр болгъан, сибиртки маталлы гокка джоппуду. Гоккала джашилсыман саргъылдымдыла, алай ариу тюлдюле, бирча къарамсыздыла. Джемиши ючлю болуб, гоккаларында битеди, ичи да урлукъдан толуду. Кюндюш элия- къыркъар айлада толу чагъады, баш къусады. Урлугъу уа кюз аягъында къыркъар-къыркъаууз айлада бишеди.
Бу хансны башы, тюбю да уулуду. Адамгъа огъай эсенг, малгъа да къоркъуулуду ашаргъа. Аз да ауузуна джетсе, мал къусады, ашдан тохтайды. Адамгъа андан да оуду. Табигъатда кюндюшню кёб тюрлюсю тюбейди. Былайда дарманлыкъгъа Къарачайны джеринде битген бирини юсюнден айтылады. Ол тау джайлыкълада, кенг аулакълада, терен ёзенледе, сай къоллада, мырдыракъ джерледе, чегет бауурлада, къулакъ чатлада, джар тюбледе, суулу батыулада, суу джагъалада, тереклени ачыгъында, чегет салкъынлада ёсерге ёчдю. Санлаб-санлаб, къургъакъ джерледе битгени да болады.
Дарманнга баш эмда тюб тамырлары хайырландырыладыла. Ала не джаз башында, не кюз аллында къазыладыла. Алай а эм таб заман элия-къыркъар айладыла. Не ючюн десегиз, ол кёзюуде тамам бишген, баш къусхан кёзюую болады.
Бишими джетиб, баш къусхунчу, дарманлыгъы толу кючюне келмейди, къарыусузгъа тартады. Дарманны дарманлыгъы не къадар кючлю болса, ол къадар иги джарайды ауруугъа. Къазылыб алыннганлай, тамырла таза суу бла кирсиз джуууладыла, сай эмен дюккючде ууакъ туураладыла, сора кюнню кёзю джетмеген салкъын джерледе, джангур акъмагъан къашпакъ тюбледе, къургъакъ чардакълада, бир да болмаса сериуюн къызгъан ашлыкъ къурутуучу ыхтауда кебдириледиле. Дагъыда бир-бирин басыб, мылы тартмаз ючюн, къургъакъ тамырла не сай чарагъа, не хауа джюрюген тешикли сауутлагъа салынадыла. Эм игиси уа, кирсиз къапчыкълада, коробкалада асыралгъаныды.

 
{jcomments}