2003-чю джыл башил (январь) айны 25-де ТАСС быллай затны басмалайды: «Впервые в истории Северного Кавказа профессор Карачаево-Черкесии Алимурат Текеев награждён одной из самых престижных мировых научных наград - международной премией ООН и золотой медалью «За выдающиеся заслуги в области информатизации мирового сообщества».Быллай уллу саугъагъа тыйыншлы болгъан Текеланы Абуюсуфну джашы Алимурат, цивилизация чыгъаргъан ауруулагъа – атеросклерозгъа, гипертониягъа, инфарктха, инсультха, диабетге эмда башха ауруулагъа - къаршчы кюрешде джетишимли болгъаны бла кесинден озуб, миллетини да атын да айтдыргъанды.
Алимурат Къазахстанда, миллети депортациягъа ашырылгъан джерде, туугъанды. Халкъыбыз тарих джуртуна къайтхандан сора, Абуюсуфлары Огъары Тебердиде орналадыла. Фахмулу, акъыллы сабий Алимурат, былайда сегиз классны тауусхандан сора, Черкесскеде медицина училищеге киреди. Аны тамамлагъандан сора, Москвада И.М. Сеченов атлы Биринчи медицина институтха кириб, айырмагъа бошаб чыгъады.
1982-чи джылдан башлаб, 1985-чи джылгъа дери ол Къарачай шахарда санитар-эпидемиология станцияны бёлюм тамадасы болуб ишлейди.
1985-чи-1986-чы джыллада ол Ставрополь шахарда ВНИИКИМ-ни тамада илму къуллукъчусу болуб турады.
Билимин ёсдюрюрге талпыб, Алимурат 1986-чы джыл Москвада И.М. Сеченов атлы Биринчи медицина институтда аспиратурагъа киреди. Аны да бошаб чыгъыб, 1992-чи джыл Къарачай шахар бла Къарачай районда баш кърал санитар врач болуб ишлейди. Аны бла бирге доктор диссертациясын джазады.
Арадан беш джыл озаргъа Теке улу, доктор диссертациясын тыйыншлы джакълаб, медицина илмуланы доктору болады.
«Медико-биологические аспекты разработки и совершенствования технологии и продуктов питания массового, диетического, лечебного назначения» - былай эди аны доктор диссертациясыны темасы. Юч джылдан таулу джашха Эресей Федерацияны Окъуу бла илму министерствосу профессор атны да береди. 1999-чу джыл ол Информатизацияны халкъла арасы академиясыны – ООН-ну ассоциированный членини – академиги болуб сайланады.
Алимурат заманын зыраф ашырмагъан адамладанды, аны бла бирге тири, ауузу-тили джарашханладанды. Илмугъа толу берилген алим отуздан аслам илму форумгъа къошулгъанды. Аны бла бирге талай халкъла арасы джыйылыугъа да чакъырылгъанды. Айтыргъа, ол Англияда, Канадада, Данияда, Италияда, Москвада бардырылгъан уллу илму конференциялада болгъанды.
Илмуну дуниясында къуллукъ этгенле аны кёб илму ишлери бла шагъырейдиле. Аны чыгъармалары Эресейде, тыш къраллада да басмаланнганлай турадыла.
Теке улу тёрт патентни иесиди, тёрт илму лагъымны авторуду. Ала СССР-ни эмда РФ-ны Джангы затла къурау бла чыгъарыуну хакъындан кърал комитетинде регистрациягъа тюшгендиле.
Таулу алим диета ашарыкъны хазырлау бла да белгилиди. Ол атеросклероздан, ашхын эмда башха ич аурууладан инджилгенлеге джараулу ашны-азыкъны теджегенди.
Алимуратны илму лагъымларыны юслеринден белгили адамла кёб ашхы сёз айтхандыла. Барысы да чертген бир зат барды: этден эмда сютден этилген ашарыкъла аланы хазырлагъан заманда белокларын тас этедиле. Алимурат теджеген методика, ол белокланы сакълагъан къой эсенг, таб, байындыргъан да этеди.
Аны илму лагъымлары Чернобыль АЭС-де авариядан джарсыгъанлагъа болушхандыла, аны кибик ала бла Москваны хирургия, онкология, радиология институтларында, авиакосмос медицинада, Москваны клиникалары бла больницаларында, баш окъуу заведениеледе хайырланадыла.
Алимуратны илму-тинтиу ишлери къралны Илму бла техника комитетини, Эресейни Саулукъ сакълау, Окъуу бла илму министерстволарына, СССР бла РФ-ны Илму академияларыны программаларына джууаб этгенлерин чертерге тыйыншлыды.
1995-чи джылдан бери белгили алим джердешибиз Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни «Основы медицинских знаний» кафедрасында ишлейди.
Алимуратны медицина илму бла байламлы лагъымлары кёб тюрлю къыйын ауруудан сакъларгъа болушханларын да чертерге керекди. Аны илму-тинтиу ишлерини тамалында тёрт адам доктор, сегиз адам да кандидат диссертацияларын джетишимли джакълагъандыла.
Теке улу илму тауну тёппесине чыкъгъан онглу алимлени бири болгъанына шагъатлыкъ этген юлгюле кёбдюле. Айтыргъа, ол юч кере халкъла арасы илму конкурсланы лауреатыды, аны аты «Элита информационного мира» деген энциклопедиягъа киргенди. Ол 2000-чи джыл чыкъгъанды эмда саулай дунияны миллет библиотекаларына чачылгъанды. Ол энциклопедияда атлары дунияны башына айтылгъан алимле, нобелевчи лауреатла бардыла.
2000-чи джылны абыстол (ноябрь) айында профессор Теке улу Москвада, Кремль къалада, «Информационные проблемы человечества в XXI веке» деген бютеудуния форумгъа къошулгъанды. Ол Бирлешген миллетлени организациясыны (ООН) башчылыгъы бла бардырылгъанды. Аны ишине дунияны кёб къралыны башчысы, ООН-ну, ЮНЕСКО-ну, Бойсунмагъан къралланы союзуну келечилери, сенаторла, депутатла къошулгъандыла.
2001-чи джыл анга «Основоположник научного направления» халкъла арасы ат бла алтын медаль бериледиле, ол джыл Алимурат «Эресей Федерацияны махтаулу врачы» деген сыйлы атха да ие болады.
2004-чю джыл Алимурат «Международный изобретатель» атны да алады. Аны бла бирге алтын медаль да бериледи. Бу ат дунияда биринчи кере ООН-ну Баш секретары Бутрос Галлиге берилгенди. Эресейде аны биринчи болуб Москваны алгъыннгы мэри Юрий Лужков алгъанды.
Текеланы Абуюсуфну джашы Алимурат 2013-чю джылдан бери КъЧКъУ-ну «Основа медицинских знаний» кафедрасына башчылыкъ этиб келеди. Биргесине ишлегенлеге, кесине да излемни кючлю салгъан адамды. Бу кафедрада студентлеге медицинадан алагъа джашауда кереклилерине джарарча бир билим бериледи. Джаш адамлагъа саулукъ дунияда эм багъалы зат болгъаны эмда аны джашлыкъдан сакъларгъа кереклиси сингдириледи.
Таулу алим таймаздан билимин ёсдюргенлей турады – ол Ростовда, Санкт-Петербургда эмда Эресейни башха шахарларында окъуу-методика аралыкъла бардыргъан курслагъа джюрюгенлей турады.
Халкъыны
керти уланы
Текеланы Алимурат белгили алим болгъаныны тышында да халкъыны керти уланыды, аны ючюн «учхан къушдан тюк алгъан» джашланы бириди.
Бу затланы айтханыбыз, аны айранны къарачай-малкъар халкъ чыгъарыб башлагъанды, ол бизни миллет хазнабызды деб, илму тилде айта билгени бла байламлыды. 2002-чи джылны аякъ сюреминде Алимурат тарих тюзлюкню орнуна салгъанды: айран къарачай-малкъар халкъны ашы болгъанына шагъатлыкъ этген патентге ие болгъанды. Ары дери уа, 1997-чи джылдан башлаб, бир тыш къраллы корпорация анга ие болуб тургъанды. 2006-чы джыл ол кефирге патент алгъанды.
Айхай да, быллай джумушла алай тынч этилиб къалмагъанларын барыбыз да ариу ангылайбыз. Уллу терен билим, миллетине чексиз сюймеклик, эшикни джабсала, терезени ачыб кирирча бир ётгюрлюк, айтхан сёзюне ийнандыра билмеклик керек болгъандыла анга.
- Мен былтыр Венециягъа баргъан эдим, - дейди Алимурат. – Анда айранны билген къой эсенг, бек багъалатадыла. Мени Кавказдан эмда айранны патентини иеси болгъанымы билгенлеринде, бал чибинле балгъа джыйылгъанча, тёгерегими алдыла.
Таймаздан мен ишлеген университетни сайтына письмола келгенлей турадыла. Аланы авторларыны бири былай джазады: «Подскажите, пожалуйста, как связаться с Текеевым А.А. я работаю над производством кефира в Великобритании и хочу отдать дань уважения родине этого целебного напитка, производя его традиционным способом, и надеюсь на помощь Алимурата Абуюсуфовича в этом».
- Бизни гыпы айранны Германияда да бек сюедиле, - деб къошады Алимурат. Анга да сейирсинирге керек тюлдю. Акъыллы адамла айранны, кефирни да багъасын бек дженгил ангылагъандыла. Кюннге бир стакан айран неда эки стакан кефирни ичиб тургъанны саулугъуну хатасы боллукъ тюлдю. Алимле, алма адамны джашауун созады, дейдиле. Мен да айтама: айран адамны саулугъун да иги этеди, джашауун да созады…
Бир джолда Японияны «NTV» телевидениеси, Текеланы Алимуратны табыб, алагъа кефирни юсюнден телебериу этерге болушурун излегенди. Японлула кёб джашагъан миллетдиле, илмуда джангы затны эслемей къоярыкъ тюлдюле. Ол себебден кефирни адамны саулугъуна уллу хайыры болгъанын ангылаб, алим джашны ызындан тюшгендиле…
- Мен кесим да бир кесек сейирсиннген эдим, японлула мени излегенлеринде, - деб эсине тюшюреди профессор Теке улу. – Аланы «NTV» компаниялары къралда эм белгилиди, анга кёб адам къарайды.
Алайды, бюгюнлюкде джерни кёб джеринде кефир бла хайырланыб тургъан миллетле, ол Кавказда джашагъан аланланы туудукъларындан – къарачай-малкъар халкъдан - чыкъгъанын биледиле. Аны ючюн халкъыбызны онглу джашына, дуниягъа аты айтылгъан алимге, миллети ючюн не заманын, не джанын аямай кюрешген Текеланы Абуюсуфну джашы Алимуратха уллу джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Кёб къыйынлыкъ, зарауатлыкъ чекген огъурлу, халал миллетибизге аныча керти уланла кёб туусунла. Биз онгсуз болгъан заманда бизни джерибизни, айраныбызны, алан атыбызны, дагъыда ким да сукъланырча кёб затыбызны юсюбюзден сыйырыб алгъандыла. Бюгюнлюкде Текеланы Алимуратча адамларыбызны кючлери бла бурун сыйыбыз, махтауубуз да акъырын ызыбызгъа къайтыб тебрегенди.
Биз бир адамны бир затына чабмайбыз, джутланмайбыз, алай а кесибизникин да, Алимуратча джашларыбыз сау болуб, кишиге сыйыртырыкъ тюлбюз.
керти уланы
Текеланы Алимурат белгили алим болгъаныны тышында да халкъыны керти уланыды, аны ючюн «учхан къушдан тюк алгъан» джашланы бириди.
Бу затланы айтханыбыз, аны айранны къарачай-малкъар халкъ чыгъарыб башлагъанды, ол бизни миллет хазнабызды деб, илму тилде айта билгени бла байламлыды. 2002-чи джылны аякъ сюреминде Алимурат тарих тюзлюкню орнуна салгъанды: айран къарачай-малкъар халкъны ашы болгъанына шагъатлыкъ этген патентге ие болгъанды. Ары дери уа, 1997-чи джылдан башлаб, бир тыш къраллы корпорация анга ие болуб тургъанды. 2006-чы джыл ол кефирге патент алгъанды.
Айхай да, быллай джумушла алай тынч этилиб къалмагъанларын барыбыз да ариу ангылайбыз. Уллу терен билим, миллетине чексиз сюймеклик, эшикни джабсала, терезени ачыб кирирча бир ётгюрлюк, айтхан сёзюне ийнандыра билмеклик керек болгъандыла анга.
- Мен былтыр Венециягъа баргъан эдим, - дейди Алимурат. – Анда айранны билген къой эсенг, бек багъалатадыла. Мени Кавказдан эмда айранны патентини иеси болгъанымы билгенлеринде, бал чибинле балгъа джыйылгъанча, тёгерегими алдыла.
Таймаздан мен ишлеген университетни сайтына письмола келгенлей турадыла. Аланы авторларыны бири былай джазады: «Подскажите, пожалуйста, как связаться с Текеевым А.А. я работаю над производством кефира в Великобритании и хочу отдать дань уважения родине этого целебного напитка, производя его традиционным способом, и надеюсь на помощь Алимурата Абуюсуфовича в этом».
- Бизни гыпы айранны Германияда да бек сюедиле, - деб къошады Алимурат. Анга да сейирсинирге керек тюлдю. Акъыллы адамла айранны, кефирни да багъасын бек дженгил ангылагъандыла. Кюннге бир стакан айран неда эки стакан кефирни ичиб тургъанны саулугъуну хатасы боллукъ тюлдю. Алимле, алма адамны джашауун созады, дейдиле. Мен да айтама: айран адамны саулугъун да иги этеди, джашауун да созады…
Бир джолда Японияны «NTV» телевидениеси, Текеланы Алимуратны табыб, алагъа кефирни юсюнден телебериу этерге болушурун излегенди. Японлула кёб джашагъан миллетдиле, илмуда джангы затны эслемей къоярыкъ тюлдюле. Ол себебден кефирни адамны саулугъуна уллу хайыры болгъанын ангылаб, алим джашны ызындан тюшгендиле…
- Мен кесим да бир кесек сейирсиннген эдим, японлула мени излегенлеринде, - деб эсине тюшюреди профессор Теке улу. – Аланы «NTV» компаниялары къралда эм белгилиди, анга кёб адам къарайды.
Алайды, бюгюнлюкде джерни кёб джеринде кефир бла хайырланыб тургъан миллетле, ол Кавказда джашагъан аланланы туудукъларындан – къарачай-малкъар халкъдан - чыкъгъанын биледиле. Аны ючюн халкъыбызны онглу джашына, дуниягъа аты айтылгъан алимге, миллети ючюн не заманын, не джанын аямай кюрешген Текеланы Абуюсуфну джашы Алимуратха уллу джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Кёб къыйынлыкъ, зарауатлыкъ чекген огъурлу, халал миллетибизге аныча керти уланла кёб туусунла. Биз онгсуз болгъан заманда бизни джерибизни, айраныбызны, алан атыбызны, дагъыда ким да сукъланырча кёб затыбызны юсюбюзден сыйырыб алгъандыла. Бюгюнлюкде Текеланы Алимуратча адамларыбызны кючлери бла бурун сыйыбыз, махтауубуз да акъырын ызыбызгъа къайтыб тебрегенди.
Биз бир адамны бир затына чабмайбыз, джутланмайбыз, алай а кесибизникин да, Алимуратча джашларыбыз сау болуб, кишиге сыйыртырыкъ тюлбюз.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
{jcomments}
