КЪАЧХЫЛЫКЪ, ГЕРГЕ ОТ ЗАМАНСЫЗЛЫКЪ, ДЖЮМЕЛ ХАНС (БЕЗВРЕМЕННИК ВЕЛИКОЛЕПНЫЙ)

Кёбджыллыкъ, тюб соханлы, мийиклиги 60 сантиметрге джетген ёсюмдю. Соханы зугул, къара-къонгур бетлиди, кесини да габушур къабугъу болады, узунлугъу 3-5 сентиметрди. Тюб соханыны тюб джанындан джерге джоппу ууакъ тамырла ёседиле, джанындан ёрге 4-5, бир-бирде 3-6 чапыракъ чыгъады. Чапыракъла уллудула, 18-25 сантиметр узунлукълары 3,5-5 сантиметр да кенгликлери болады, гаккы тюрюслю зугулладыла. Джетеклери джаз айлада 25-40 сантиметр мийикликге ёсюб, чапыракъла айырадыла.

Ариу, уллу гюллери акъсылдым, чайыр бетли, ийиссиз, хар хансда не биришер, не ючюшер боладыла. Гоккаларыны къалакълары алтышар, хар бирини узунлугъу 5-6 сантиметр, кенглиги 1,5-2 сантиметр чакълы бирди. Аланы тутхан саблары 25-40 сантиметр, базыкълыгъы 0,3-0,6 сантиметр боладыла. Урлукъ джикчиклери гоккаланы къалакъ чапыракъчыкъларындан эки кереге къысхадыла. Гюллери кеч чагъадыла, август айдан башлаб октябрь айгъа дери. Аны ючюн айтылады къачхылыкъ деб.
Бюгюнлюкде бизге белгили джюмел ханс деб къарачайча бир аты болгъанлыкъгъа, джети аты барды. Ол бирджыллыкъ, кёбюсюне джерге джайылыб ёсген, бир-бирлерини саптагъайлары ёрге сюелиб ёсген, 30-40 сантиметр мийикликге кёлтюрюлген ёсюмдю. Бу дарман хансны мингле бла джылланы Диоскорид бла Плинийни заманларындан бери дарманлыкъгъа хайырландырыб келедиле.
Джюмелни кесине ушаш ёсюмледен башхалыгъы - башында гюл джоппусу болмайды, гоккалары акъсылдым, ууакъчыкъладыла, чапыракъларыны “къоюнларындан” чыгъадыла. Чапыракъларыны узунлукълары 1,5-2, кенгликлери 0,4 сантиметрдиле, кеслери да зугулчукъла боладыла. Гоккалары чагъыб бошагъандан сора саптагъайы бек къаты болады. Аны ючюндю бютеу да ханс чакъгъан кёзюуде дарманнга джыйгъанлары июль-август айлада. Бу ханс май айдан башлаб, кюзню ахырына дери чакъгъанлай турады. Урлугъу ючгюлдю. Тамыры дарманнга джараусузгъа саналгъанлыкъгъа, бир-бир элледе хансы бла бирге тюрлю-тюрлю ауруулагъа себебди, деб бередиле. Алай а, кёбюсюне дарманнга саптагъайын, чапыракъларын, гоккаларын хайырландырадыла.
Кеси да зибилди, хансча, джол джанлада, тюз джерледе, тау этекледе, эл ичледе, юй къатлада, бачхалада, къаты джерледе къалын ёседи. Чалсанг джангыдан дженгил джайылыб ёсюб кетеди, суусузлукъну да иги кёлтюреди. Кюнде кебдириледи, джангур джетмесин, мукут болса джарамайды хайырландырыргъа. Къарыусуз ийислиди, татыуу къарагёгенни джемишича, ауузунгу къалын этеди.
Джюмел хансны ёпке ауруугъа, джел ауруугъа, ичеги ауруугъа, ичи ётгеннге, къан ауруугъа, бюрегинде ташы болгъаннга, сийдик джоллары къыяулулагъа, баууру, ашхыны инджитгенлеге, тюз ичегисини къара тамырлары керилгенлеге, бек керилиб къанагъанлагъа джарайды.
1. Тёрт уллу шай къашыкъ бла бирни къанджал сауутха атыб, юсюне 200 миллиграмм къайнагъан сууну къуюб, башын джабыб, сууу къайнай тургъан уллуракъ къанджал сауутну ичине салыб, 15 такъыйкъаны тутуб, сууутуб, башха сауутха сюзюб, ичинде къалгъан хансны да сыгъыб, анга къошуб, ол бары да 200 милиграммгъа джетмесе, къайнагъан суу къошуб, аллай бир этиб, 3 кере 100 миллиграммдан ичигиз.
2. Тёрт уллу шай къашыкъ бла бирни 200 миллиграмм къайнагъан сютге атыб, 10-15 такъыйкъаны сериуюн отда тутуб, сора сууутуб, сюзюб, башха сауутха къуюб, къалгъан хансны да сыгъыб, алыннган сютню да, сюзюлюб алыннганнга тамызыб, 200 миллиграммгъа джетмесе, юсюне къайнагъан сют къуюб, ол мардагъа келтириб, кюнюне 100 миллиграммдан юч кере ичигиз. Айтылгъан ауруулагъа да джарарыкъды, адамгъа кюч-къарыу да берликди.