БЮРЧЕ ХАНС
(ТМИН ОБЫКНОВЕННЫЙ)

Бюрче ханс экиджыллыкъды мийиклиги да метрге джетеди. Биринчи джыл джайма тюб чапыракъла ёседиле, экинчи джыл саптагъайы ёрге кёлтюрюледи. Тюб тамыры базыкъ, урлукъгъа ушашды. Саптагъайы джаланды, ызлыды, башырагъында бутакълагъа айырылыбды. Чапыракълары кёзюулю битедиле, джаландыла, бёлмели джити учлары бла. Тюб чапыракълары бутакълада битеди, битген джеринде бутакъла къууушлудула. Саптагъайыны, бутакъланы да башларында гоккалары гюл саптагъайны учунда битедиле. Салкъынлыкъгъа ушашдыла, бек ууакъчыкъладыла, акъ бетлидиле. Кеслери да июль айда чагъадыла. Урлугъу июль-август айлада бишедиле. Ол кёзюуде оракъ неда бычакъ бла кесиб кебдириб, сора уууб, суууруб, урлугъу алынады.

Бюрче ханс къургъакъ джайлыкълада, джукъа битген нарат тереклени араларында, чегет талалада, кёкен, чегет къыйырлада, юй джанлада, джол джанлада, темир джол джанлада ёседи. Дарманнга кебдирилиб джыйылгъан хансындан айырылгъан урлугъу джарайды. Аны илму багъыуда аз хайырландырадыла, халкъ багъыуда эркин джюрютюледи. Наша, къобуста тузлагъан сагъатда, ётмекге, татлы, ууакъ булкалагъа, кёб сакъларгъа онг бергени ючюн бышлакъгъа да къошулады. Бу хансдан ашагъан малны сютю кёбюрек болады.
Хант ашхында тыйыншлы эримесе, ашхынны, ичегилени ишлегенлери къарыусуз болса, ичи иги джюрюмесе, хатху кёберге ёч болса, ауруса, ананы сабийге сютю джетмесе, ашхын, бауур, ашхын тюбюндеги безлени суулары азлыкъ этселе, бу мардада, бу халда урлугъун къабыл этигиз:
1. Эки уллу шай къашыкъ бла бирни юсюне 200 миллилитр къайнагъан сууну къуюб, къанджал сауутда, аны да ичинде суу къайнай тургъан бир уллу къанджал сауутну ичине салыб, сериуюн отда 15 такъыйкъаны турма къоюб, бери алыб 45 такъыйкъаны башын джабыб, шайча этиб тутуб, суу кисей бла сюзюб, андан 50 миллиграммдан кюнюне юч кере ичигиз.
Сабийге да ичиригиз 5-6 кере гитче шай къашыкъ бла биришер - къарны ауруса, аякъларын бир-бирине ышыб джыласа.
2. Эки гитче шай къашыкъ бла бир бюрче урлукъну, юсюне 400 миллилитр сууну къуюб, сериуюн отда юч такъыйкъаны къайнатыб, сюзюб, сюзюлмеден 100 миллиграммдан юч кере ичигиз, артыкъсыз да сютю аз анала.
3. Хатху кёбсе былай этигиз: эки уллу шай къашыкъ бла бир бюрче хансны урлугъуна, гинни урлугъундан, тюлкю къуйрукъну чапыракъларындан, гитче шай къашыкъ бла бирерни, уллу шай къашыкъ бла бир да ууакъланнган зынтхы саламны къошуб, къатышдырыб, юсюне 500 миллилитр суу къуюб, он такъыйкъаны къайнатыб, сууутуб, барысын да бир кюннге ууакъ-ууакъ ичиб бошагъыз.
4. Джыламукъ безлени сууугъу, аурууу болуб, джыламугъу тыйылмайын къалгъаннга джарайды. Кёзню дарманын этген сагъатда уллу кёллю болмагъыз. Аны бу мардадан тайдырмай хазырлагъыз: 200 миллилитр сууда уллу шай къашыкъ бла бир бюрче хансны урлугъун 5-7 такъыйкъаны къайнатыгъыз. Анга уллу шай къашыкъ бла бир уллу ит тил чапыракъны къошугъуз да, бир кюнню джибисин, сора къумач бла сюзюгюз, дагъыда мамукъдан ариу ётдюрюгюз (мамукъ бла сюзюгюз). Аны ариу мияла сауутда башын джабыб тутугъуз, кюнюне 4-5 кере кёзлеригизге тамызыгъыз.