Атабыз атсыз-чуусуз болуб, андан чыртда хапар келмегенине, ёлгенди деб тура эди анам. Тас болгъанын билдирген къагъытны алгъанында уа, асыры бек къыйналгъандан, тёшекге тюшюб къалгъан эди.
Анам ауруб джатыб тургъан заманда, бек ач болгъаныкъда, ашарыкъ излеб, ферманы складына тюшюб, бышлакъ кесек алгъан эдим. Юйню башы бла чыгъыб, къарауулну къолуна тюшерге да аздан къалгъан эдим. Бышлакъны юйге келтиргенимде, къайдан алгъанымы билирге излеген эди анам. Аны къыйнаргъа излемей, ким эсе да бергенди деб, къойгъан эдим. Ауруб тургъан анам: «Биреу разы болуб берген эсе игиди, алай болмай, урлаб, гюнах затны алыб келген эсенг, мен ёмюрде да разы боллукъ тюлме...» - деген эди. Андан сора не къыйын болумгъа тюшсем да, сормагъанлай кишини затын алмагъанма.
Анам хариб ма ол ауругъанындан эс джыялмай, бек джашлай, дуниядан кетиб къалды.
Анам ауушхан сагъатда мен онбир джыл болгъан джашчыкъ эдим. Биз тургъан джерде не джууукъ, не таныш адамыбыз джокъ эди. Хоншубуз къазах къарт бла аны юй бийчеси меннге анамы асыраргъа болушдула. Къартны бир аягъы джокъ эди. Ёрге ким болса да болушуб, алай тургъуза эди. Ол да, таягъына таяна, бизге кёл эте, юй бийчеси бла мен да эски кийизге чырмалгъан анамы къабырлагъа сюйреб элтдик. Алайда къарт, къабыргъасындан таяныб, къабыр къазыб башлады. Биз да къарыуубузгъа кёре болушдукъ.
Анамы асыраб, башы къамиш бла джабылгъан джер юйчюкге къайтханымда, къарнашчыгъым бла эгешчиклерим, чыпчыкъ балалача, бир-бирлерине къысылыб, къалтыраб джылай тура эдиле. Киргенимде, анасыз къалгъанларына къыйналгъанларыны тышында да, ачлыкъ къысыб, къабаргъа джукъ келтирген болур деб, бетиме умутлу къарадыла. Мен да асыры ачдан кёзлерим къарангы эте, кючден джыйылгъан эдим. Джыларым тамагъыма тыгъылыб, тышына къачдым. Къызчыкъладан тамада, ызымдан чыкъды да: «Ашаргъа джарарча бир джукъ табсанг, аламат хант этерик эдим», - деди.
Мен не этерге билмей, къайры баргъанымы да ангыламай, къуруб баргъан элчикни къутсуз орамында, ауанача, бара, бир ачы, адам къоркъарча «суратны» кёрдюм...
Бир къарачай джаш тиширыу, кесини тыгъырыкъчыгъыны босагъасында ёлюб тура эди. Аны къойнундагъы гитче къызчыгъы да, анасыны ёлюб тургъанын ангыламай, къарылыб, хырылдаб, анасыны эмчегин эмерге дыгалас этиб кюреше тура эди...
Мен кёрген затымдан шашхынлыча бола тебредим да, дагъыда: «Мени анамы ёлюгю атылыб турмайды босагъа юсюнде... биз анабызны асырагъанбыз... ол ёлген анасыны эмчегин эме тургъан къызчыкъ да мени эгешчигим тюлдю... мени эгешчиклерим да, къарнашчыгъым да алкъын ёлмегендиле... биз саубуз... бизден къыйынлыла да бар кёреме...» - деб, кесиме кёл эте, биягъы къазах хоншубузгъа бардым. Мени нек келгеними ангыладыла. Хурджунума сыйыннганыча бир принч къуйдула, алгъаракъдан къалгъан болур эди, къатыб тургъан гырджын джартыны да бердиле. Къарт дагъыда бир затла теджеген эди. Мен алыргъа унамай, анга, «сау болугъуз» деб, юйюбюзге мыллык атдым. Джолда чабыб бара уа, «бош алмадым бергенин» деб, сокъурана эдим.
Юйге келгенимде, бары да мени аллыма къараб тура эдиле. Мен ары чыкъгъан кёзюуде, бир хоншубуз, бизнича кёчюрюлюб бери тюшген немец къатын, кружка бла эчки сют, бишген затчыкъла келтириб кетген кёре эдим. Сабийле, алагъа тиймей, мени сакълаб тургъан эдиле.
Ма алай бла тёрт ёксюз сабий къуру тыбыргъа къараб къалдыкъ.
Ёлюмню ауузунда айланнган сабийле
- Аталары къазауатда ёлгенине къагъытла келген ёксюз юйдегилеге ай сайын ачха бере эдиле. Мени атам башсыз болуб къалгъаны амалтын, аллай болушлукъ да джокъ эди.
Кавказда заманыбызда, къарт атама башха элге тебрей башлаб, анам алтын, кюмюш, башха сыйлы, керекли затларын бир ящикге джыйыб, юйюбюзню чардагъына чыгъаргъан эди. Ач болгъан кюнлерибизде: «Бусагъатда ала бери тюшюб къалсала, гырджыннга, принчге, уннга ауушдурлукъ эдим», - деб, айтыучан эдим...
Кавказда заманында хар неси да джетген, тенгчиклерине шекер гыртладан, конфет-къалачдан юлюшле этген, кесини энчи миннген аты болгъан, кёлю бёгекликден толгъан джашчыкъ, энди уа къарыусуз инсанчыкъ, замансызлай уллайгъан бир назик балачыкъ, бир сууукъ джер юйчюкден чыгъа, ачдан инджиле, сууукъдан къата, зыккыл кийимлери бла, кесинден онгсуз эгешчиклери бла къарнашчыгъына бир тилкем гырджын табалсам деген къайгъыда айлана эди.
Ёлгенлени санларындан тоймагъан джелмаууз Пахта-Аралны къутсуз джеринде айланнган ол ёксюз джашчыкъ мен эдим. Ёлюмню ауузунда айланнган, джанлары седирей баргъан менича балала кёб эдиле анда.
Ёксюз сабийлени сабий юйлеге ашыра эдиле неда джууукъ адамлары болсала ала эдиле. Башында айтханымча, къысылыр джерлери болмай, калак айланнган сабийле джетише эдиле. Ала къауум-къауум болуб, атылыб къалгъан чардакълада, джер юйледе кечине эдиле, базарлада гудучулукъ этиб джюрюй эдиле. Мен артда билгеннге кёре, аманлыкъчы адамла аланы кеслерине илешдириб, терс джолгъа салыргъа кюреше эдиле. Аны амалтын НКВД, осуйлукъ органла ёксюз сабийлеге бек къайгъыра эдиле.
Ол дунияда анама не джууаб берлик эдим?
- Бир кере эки эгешчигими да, къарнашчыгъымы да тас этерге аздан къалгъан эдим. Энди аны хапарын айтайым...
Чыпчыкъла да джырлай, джылы джарыкъ эртденде, сууукъ джер юйчюгюбюзден орамгъа чыгъабыз. Тёгерекде рахатлыкъ, къайгъысыз болум. Бир заманда, къайдан чыкъды эсе да, бир эски джюк ташыучу машина къатыбызгъа джетиб, тохтады. Андан бир чырайлы, сюйюмлю тиширыу тюшдю да, ышарыб саламлашды, бизни бла орус тилде ариу сёлешиб тебреди. Мен анга джууукъ келдим, не излегенин билир акъыл бла. Ол биягъынлай джылы ышарды, башымы сылады, ким бла джашагъаныбызны сорду. Тыйыншлы, ачыкъ джууаб табмагъанында, чёгеледи да, сёлешгенин да тохтатмагъанлай, бизни атларыбызны, джылларыбызны джазыб тебреди. Биз орус тилни къолайсыз биле эдик, аны не айтханын иги ангыламай эдик. Алай болса да, Хусей бла Мариямны сабий юйге къоратыргъа, мени бла Муслиматны уа анабызны эгечине берирге излегенин ангыладым. Мариямны джюрекчиги бир джукъ сезген болур эди, къычырыкъ этиб, джылаб тебреди. Тиширыу аны къойнуна алыб, бир затла айтды, сора Хусейни да къолундан тутуб, ол эски машина таба атлады. Аны кюбюрю уа тюрлю-тюрлю джылладагъы сабийледен толу эди. Бизнича джазыкъла, ата-анасыз къалгъан, ач-джаланнгач насыбсызла… Аланы кёргенимде, мени джюрегими бир къоркъуу кючледи, мадарсызлыкъдан кёзлериме джыламукъла урдула, санларымы къалтырауукъ алды. Безгегим тутса тие эди меннге аллай къалтырауукъ. Не кюрешсем да, ол къалтырауну тыялмадым. Бизге этилген сыйыннгысыз терслик эсиме тюшюб, къолумдан джукъ келмегенин ангылаб, тюнгюлмеклик кючлеб, тузлу джыламукъла бетими джуудула. Алай а, бу адамла бизни джазыкъсынырла да, тынчлыкълы къоярла деген ышанмакълыкъ джукъланмагъан эди джюрегимде. Мен ол тиширыугъа: «Сиз алыб кетсегиз, къайдан табарыкъма? Аллах бла тилейме, къоюгъуз, мен кесим къарарыкъма, джукъ керекли этерик тюлме», - деб джалындым.
Алай а, мени сёзлерим, мени джалбаргъаным аны джюрегин эритмеди. Бюгюн, айхай да, аны ангылайма: бизни болумубузну кёрюб, ууакъ сабийлени ёлюмню къолунда къоюб кетелмей, бизни бир-бирибизден айырыргъа оноу этген болур эди тиширыу. Алгъа Мариямны, ызы бла Хусейни машинаны кюбюрюне узатды. Анда олтургъанладан бир абадан къызчыкъ Мариямны алыб, кабинагъа джууугъуракъ олтуртду, Хусей арт джанында къалды. Шофёр, бургъуч бла машинагъа от алдыра, меннге къолун силкиб, машинаны акъырын джолгъа джарашдырыб, джюрютюб тебреди. Мен симсиреб, бола тургъан ишге ийнаналмай, аны ызындан къараб турдум. Бютеу дуния меннге душманлыкъ этгенча халда эдим. Машинаны кюбюрюнде баргъан ёксюз балачыкъла, аналарындан айырылгъан къозучукълача, мау-шау эте бара эдиле.
Мен алай тынч бериб къояллыкъ тюл эдим туугъан къарнашчыгъым бла эгешчигими бир тыш адамлагъа. Артда мен къайда излерикме аланы? Ол дунияда анама не джууаб берлик эдим: «Къайдадыла?» - деб сорса?
Ызыма айланыб къарагъанымда, чёгелеб, тобукъчукъларын къучакълаб джылай тургъан Муслиматны кёрдюм. Олсагъатлай эс джыйыб, анга: «Джылама, мен аланы юйге къайтармай къоярыкъ тюлме», - деб, полуторканы ызындан мыллык атдым.
Хырылдаб, солууум тыйыла чабама. Хусей машинаны кюбюрюнден меннге къараб джылайды. Мени насыбыма машина, чархлары джумушакъ къумгъа бата, акъыртын барады. Биринчи тикге джетиб, ол андан да акъыртын болгъанында, мен, аны ызындан джетиб, Хусейни тартыб джерге атдым. Ол чарх ызгъа тюшгенинде, аны юсюне джатыб, киши эслемесин деб кесим бла джабдым. Машина бир кесек узайгъанында, Хусейге: «Къамишледе бугъун», - деб, дагъыда Мариямны къутхарыргъа машинаны ызындан чабдым. Кабинада олтургъанла кертиси да бизни эслемедилеми огъесе джазыкъсыныбмы этдиле да, тохтаб кюрешмедиле. Мариямны да алдым машинадан. Мариям къалтыраб: «Хызыр, сен бу джолдан сора бизни кишиге бере турма да... Ачдан ёлсек бирге ёлюрбюз да къалырбыз... Анабызны къатында къабырда джатарбыз да къалырбыз...» - деб джылай эди. Мен да тыхсыб, эгешчигим бла къарнашчыгъымы къойнума къысыб: «Бу джолдан сора, мен сизни кишиге берлик тюлме...» - деб, тёзелмей джылай эдим.
ХУБИЙЛАНЫ Ислам.