Билген адамынгы юсюнден хапар айтхан тынчды, нек десенг, не айтырынгы билесе, сёзюнге ийнандырлыгъынга да ажымсыз боласа. Республикада кёб белгили адам барды – аланы хар бири, кесини санагъатында атын айтдырыб ишлегени себебли, адамладан бюсюреу табханы бла бирге, атларын кенг белгили этгендиле. Тутхан ишлерин джик-джигине дери джетдиргенлери, айтханлары бла этгенлери бир-бирлерине келишгенлери бла ёсюб келген тёлюлеге юлгюдюле.
Кёб болмай уллу сынамы эмда терен билими болгъан адамгъа, Черкесск шахарда орналгъан багъыу-реабилитацион аралыкъны баш врачы Темрезланы Солтан-Хамидни джашы Бориспийге, 70 джыл толду. Аны билмеген, танымагъан бизни регионда аз адам болур. Анга да сейирсинирге керек тюлдю. Онла бла джылланы Бориспий онглу медицина учреждениелеге башчылыкъ этгенлей эмда джарсыб, болушлукъ излеб аллына келгенлени барына да къолундан келгенича къайгъыргъанлай келеди.
Бёлек джылны мындан алгъа бек багъалы адамыма медицина болушлукъ керек болуб, аны аллына мен да баргъан эдим. Не аз да уллу кёллюлюгю болмагъан, хатер этиуню кесине джашау джорукъ этген Темрез улугъа Аллах джазыкъсыныб тюбеген болур эдим. Ол, иги сагъыш этиб, мадарын-къарыуун да эсеблеб, болушургъа къаты сёз берген эди. Берген сёзюне да ие болгъан эди.
Джашауумда мен кёб тюрлю инсаннга джолукъгъанма, игини-аманны да кёргенме. Меннге аманлыкъ этгенлени кечерге Аллах болушханды, ашхылыкъ этгенлени уа бирин да унутмагъанма, алагъа разылыгъым кавказ тауладан да мийикди, излегеним алагъа саулукъ бла эсенликди. Бу асыл тизимни эм аллында сюелген Темрезланы Солтан-Хамидни джашы Бориспийди. Аны этген ашхылыгъын джашауумда эм баш саугъагъа санайма – аллай адамладыла джерни тутуругъу, дагъаны да, аллай адамла болмасала, адам улуда ийнанмакълыкъ, джюрекден тас болуб, къара кечеде чегетге сингиб кетерик болур эди.
Бизни сартын, врачха бек керекли талай шарт барды: ауругъаннга керти болушлукъ этерге талпымакълыкъ, кесин аны орнуна сала билиу, кючлю билим бла Аллах берген фахмуну тюз хайырландырыу, уллу адамлыкъ, таймаздан билимин ёсдюрюб туруу.
Бу затла барысы да Бориспийни юсюнде бардыла. Ол затха аны джашау джолу толу шагъатлыкъ этеди. Белгилисича, ёмюрледен бери да бизни халкъда врач усталыкъгъа уллу сый берилгенди. Бютюн да 40-50 джылны мындан алгъа медицина институтха кирген бек къыйын эди, школда иги окъуб, ары кирирге излемеген да джокъ эди. Алайды да, Мара Аягъында онунчу классны тауусхандан сора, Темрез улу Ставрополда медицина институтха киреди.
Бориспий гитчелигинден огъуна да тенглерини арасында гуждар болгъанды – аны тенглери аны ызындан баргъандыла, ол айтханнга тынгылагъандыла.
Нек десенг, аны кесине илешдирген, кесине ийнандыргъан ич ёзеги болгъанды, аны бла бирге тири, таукел, халал джаш иги окъугъанды, кёб затны билгенди, джашаугъа къарамы, таб, кесинден уллуракъланы да сейирсиндиргенди. Белгилисича, аллай шартлары болгъан джаш адамны тёгерегине джыйылыб къалгъандыла, аны айтханын джерге тюшюрмегендиле. «Бёрю атар – бёркюнден» деб да аны ючюн айтылгъанды халкъда.
Алайды да, мендинститутда да Бориспий кёзге илиннген студент болады, окъууун да бардыра, джамагъат ишлеге да таукел къошулады.
- Биринчи курсда огъуна медицина мени джолум болгъанын ангылагъан эдим, - дейди Бориспий. – Заманында ол джолну сайларгъа болушхан атам бла анама да бек разы болгъан эдим.
Айхай да, врачлыкъны джолун сайлагъан джаш, андан башха усталыкъгъа кёзюн ёмюрде да къаратмазлыгъын ангылаб, терен медицина билим алыр къайгъылы болады, муратына да джетеди.
Студент джылла артда къаладыла. 25-джыллыкъ джаш адам урунуу джолун область онкология диспансерде врач-онколог болуб башлайды. Ол кёзюуде бу медицина учреждениеге онглу хирург-онколог Стефан Павлович Бутов башчылыкъ этеди.
- Аллай айтылгъан адамны къолунда ишлеб башлагъанымы кесиме насыбха санайма, - дейди Темрез улу. – Бутов, кертиси бла да онглу билими, уллу сынамы болгъан хирург эди. Къолунда ишлегенлеге кёб затны юретгени, ангылатханы бла бирге, излемни да къаты сала эди. Бир адамгъа да ишни чийсил этерге къоярыкъ тюл эди.
Усталыгъын ёсдюрюрге талпыгъан джаш адам, быллай адамны къолуна тюшгенинде, джазыууна разылыгъын билдире, бир ишни этдим деб къоймай, неге да джетиширге кюрешеди. Кёб да бармагъанлай, ол бакъгъан адамладан бюсюреу-разылыкъ табыб тебрейди.
Онкология больницагъа тюшген адамла, аурууларыны къыйынлыгъын ангылаб, джашаудан тюнгюлгенча боладыла. «Меннге болгъан кимге болду дегенча» этиб, бек аманнга кетедиле. Аллайланы бириди Елена Ивановна Антоненко. Бусагъатда ол пенсиядады, ол заманда анга, бусагъатха дери джашарыкъса, деселе, айхай да, ийнанныкъ тюл эди.
- Бориспий Солтан-Хамидович болмаса, мен ёллюк болур эдим, мени джанымы ол къалдыргъанды, – дейди джылы келген тиширыу Елена Ивановна. – Бусагъатладача болмай, ол заманлада «рак» деген сёзню айтсала, «эмина» деген сёз айтылгъанча кёре эдиле. Ол сёзню айтыргъа тилим бармай эди. Насыбха, Темрез улуну къолуна тюшдюм. Ол меннге кёл берди, джашарыгъыма ийнандырды. Мен да аны кючю бла джашаугъа эки къолум бла джабышыб, аурууну хорладым.
Биз, палатада джатханла, аны келирин бек ашыгъыб сакълай эдик. Хар бирибизге бирер иги зат айтыб, къууандыра биле эди. Эм сейири уа – биз анга ийнаннган эте эдик. Эсимдеди, бир джолда рентгенолог Эдуард Игоревич Зиберге бардым. Ол меннге: «Нек келгенсе, сени кюзгюге салыргъа да керек тюлдю. Темрез улу кеси кюзгюдю. Аны диагнозу керти болады», - деди. Кертиси бла да, Бориспий Солтан-Хамидович салгъан диагнозну кёргюздю кюзгю да…
«Замандан артха къалмазгъа керекбиз»
Уллу къураучулукъ къадары болгъан джаш врачны, болумун, тирилигин, айхай да, терен билимин эсге алыб, джууаблы къуллукълагъа салыб башлайдыла. Айтыргъа, ол иги кесек заманны Къарачай-Черкес республикан инфекцион больницада тамада врач болуб тургъанды. Былайда ол врач хунерлигини тышында да коллективге оноу эте, джан аурута, ишни аякъ юсюне сала билгенин танытханды.
Бу медицина учреждениеде ол кёзюуде шофёр болуб ишлеген Мухамед Тлюпов былай хапар айтады:
- Мен башха тамадала бла да ишлегенме, Темрез улуча коллективни бирикдирген, ишни эбине тюшюб, хар нени дженгил эмда таб джарашдыргъан адамгъа кёз ачмагъанма. Биз, гаражда ишлегенле, барыбыз да, Бориспий Солтан-Хамидовични больницагъа кесини юйюнеча къайгъыргъанын кёргеникде, бек разы болгъан эдик, - дейди Мухамед.
Кертиси бла да, инфекцион больницаны тозураб тургъанлай къолгъа алады Темрез улу. Этер ишни уа учу-къыйыры джокъ эди - мекямны башы асыры эскиден, джангур джауады, деб къоркъгъандыла. Гаражда машинала асыры аман болгъандан кючден джюрюгендиле. Темрез улуну башчылыгъы бла больницаны башы, аман болгъан машинала ауушдуруладыла. Аны бла да къалмай, керекли медицина оборудование, дарман-дары бла да баджарылады больница. Сёзсюз да, инфекцион больница керти иесин табханында, хар не да игиге айланады.
«Аллах берсе, эки къолу бла береди» дегенлей, сабыр, акъыллы врач ауругъанланы бакъгъандан сора да адамланы бирикдире билгенин, коллективни ишин джарсытхан чырмауланы хорларгъа къолундан келгенин танытады.
Къайда, къалайда ишлесе да, адамлагъа тынгылай, аланы ангылай билгенин тас этмейди, таймаздан къолундан келгенича, болушханлай да турады.
Кетген ёмюрню 90-чы джылларында ол Черкесскеде къан къуюучу станцияны къан бла аны компонентлерин хазырлагъан бёлюмюне башчылыкъ этгенди. Алайда ол кёзюуде пол джуууучу болуб ишлеген Надежда Седых да бек разыды Темрез улугъа. Уллугъа уллуча, гитчеге гитчеча сёлеше билген, чомарт джюрекли Бориспий бу джакъсыз тиширыугъа да уллу болушлукъ этгенди.
- Мен бир гитче джумушчукъну баджаргъан бир адам эдим. Полланы джуугъан, терезелени букъуларын сюртген эди мени ишим. Мыдахлыгъымдан ишекми этген эди, ким биледи, мени кирир, джашар джерим болмай къалгъанын сезеди, - дейди кетген заманланы эсге тюшюре Надежда Седых. - Меннге не этерге кереклими юретеди, чиновникле бла сёлешеди, къысхасы, мени мекям къоллу этеди. Мен аны игилигин ёмюрде да унутурукъ тюлме. Ол болмаса, къолумда гитче сабийим бла эшикде къаллыкъ эдим…
Онглу онгсузгъа болушмаса, дуния не болур эди? Джазыкъсынмакълыкъ болмаса, сууаблыкъ ишле этилмеселе, ит иесин танымаз эди. Быллай адамлыкъ шартла джюрегинде уя салгъан Темрез улу кечеде-кюнде да адамладан алгъыш сёзле эшитгенлей джашайды.
Онбеш-оналты джылны мындан алгъа Бориспийни Черкесскеде медицина-санитар бёлекге баш врач этиб саладыла. Бюгюнлюкде ол багъыу-реабилитацион аралыкъгъа бурулгъанды. Бу медицина учреждениени заманны излемине толу джууаб этген багъыу аралыкъгъа бурур ючюн, ол кёб къыйын салгъанды. Республиканы къайсы бир джеринде джашагъанла да бери тюшерге излейдиле. Нек? Былайда билимли, ауругъанлагъа джан аурутхан медицина персонал ишлейди. Мекямны ичи, тышы да кирсизди, медицина оборудование игиди. Арбазы таб джарашыбды.
Былайда кеслерин бакъдырыргъа излегенлени ангыларгъа боллукъду – чабакъ сууну излегенча, адам да джанына джарагъанны излейди. Темрез улу былайгъа терен билимли, сынамлы адамланы джыйгъанды, аны командасы ишге берилген, джууаблылыкъны сезген адамладан къуралгъанды.
- Мен Сибирде да ишлегенме, талай медицина учреждениеде да бакъгъанма ауругъанланы, - дейди багъыу-реабилитацион аралыкъны луч диагностика бёлюмюню тамадасы Къаракетланы Заур. – Темрезланы Бориспийча адам бла ишлемегенме. Ол кесин баш врачма деб джюрютмейди, уллу кёллю тюлдю. Бизни хар бирибизни ичибизге киргенча алай кёреди. Врачха не кереклисин биледи, врачланы джашаулары бла джашайды. Терс зат этиб къутулаллыкъ тюлсе, эслемей къоярыкъ тюлдю. Алай а кемлигинги ауазын кёлтюртмегенлей, акъырын айтыб уялтырыкъды. Эслеб, адамны аяб сёлеше билген, излемни къаты салгъан, мизамны-джорукъну тутдургъан башчыды ол. Къолунда ишлегенлеге къайгъыра биледи – тыйыншлы иш хакъларын табдырады, керекли медицина оборудование бла баджарады, кабинетлери кирсиздиле, джарыкъдыла, кёб миллетли коллективде барысы да, сют уюгъанча, ариу, келишиб ишлейдиле.
- Бизни багъыу-реабилитацион аралыкъ ашхы медицина оборудование бла баджарылгъанды, - деб хапар айтады Заур. – Айтыргъа, былайда багъалы мультиспиральный томограф, ультра-класслы диагностика аппарат бардыла. Бизде болгъан медицина аппаратланы кючлери бла рентген эмда УЗИ кёралмагъан аурууланы кёрюр мадар барды.
- Бюгюнлюкде медицина дженгил джюрюш бла алгъа барады, - дейди Темрезланы Бориспий. – Биз да замандан артха къалмазгъа керекбиз. Тюздю, бизни багъыу-реабилитацион аралыкъда кёб ашхы, джангы чыкъгъан медицина оборудование барды. Алагъа ие болур ючюн, биз федерал эмда джергили санагъат программалагъа къошулгъанбыз. Олтуруб турсанг, келтириб сеннге киши джукъ берлик тюлдю. Къымылдаргъа, кюреширге, ишлерге керекди. Джангы затланы медицинагъа таукел сингдирирге тыйыншлыды. Бизде врачланы билимлерин ёсдюрюуге да уллу эс бёлюнеди. Алайсыз заман бла тенг атлар мадар джокъду.
Алайды, Темрез улуну къайгъырыуу бла аралыкъгъа джангы медицина техника келгенден тышындан да багъыуну джангы джоллары эмда джорукълары таукел сингдириледиле.
Адамланы ангылай билген, айтханын да ангылата билген Темрез улуну биргесине ишлеген нёгерлери сыйын бек кёредиле, ол себебден аны аллында уятлы болмаз ючюн, тутхан ишлерин тынгылы баджарыргъа юреннгендиле. Бориспийге ауругъан адам, келиб, аралыкъда ишлеген врачланы бирин махтаса, ол кесин керти насыблыгъа санайды, нек десенг, баш врач коллективни кесини юйдегисича кёреди.
Темрезланы Бориспий бла юй бийчеси Къоркъмазланы Джагъафарны къызы Светлана, «учхан къушдан тюк алгъан» юч джашны ёсдюрюб, джашауну тюз джолуна салгъандыла. Тамада джашлары Марат медицина илмуланы докторуду, республикада къан тамырла бла байламлы хирургия бёлюмню тамадасыды, фахмулу, айтылгъан хирургду. Экинчи джашлары Рашид Къарачай-Черкес Республиканы Башчысыды, Эресей Федерацияны Кърал советини члениди. Ол башчылыкъ этген джыллада республика ёсюмню кенг джолуна тургъанды – школланы, сабий садланы, спорт мекямланы, джолланы, социал магъаналы объектлени ишлеу уллу джюрюш алгъанды. Ючюнчю джашлары Теймураз сюдю болуб ишлейди.
Светлана, Москвада баш билим алыб, экономист, устаз да болуб кёб джерде ишлегенди. Ол дуниядан кенг хапары болгъан, билимли, акъыллы тиширыуду. Аны бла бирге бурундан келген къарачай адетлени джик-джигине дери билген адамды – къайынларындан разылыкъ табхан келинлени бириди. Бориспий бла Светлана ким да сукъланырча, къайсы бир халкъ да ёхтемленирча юйдеги ёсдюргендиле. Арт кёзюуде Светлана туудукъларын ёсдюрюу бла кюрешеди.
Эресей Федерацияны махтаулу врачы Темрезланы Солтан-Хамидни джашы Бориспий джашауун адамланы джашауларындан аурууланы къыстау бла байламлы этгенди. Бу джолда уллу джетишимлеге да джетгенди – онла, джюзле бла адамла аны болушлугъу бла джангыдан джашаугъа къайтхандыла.
Бориспий миллет айырмагъан керти огъурлу адамды, аны бла бирге кесини халкъыны уллу патриотуду. Ол затха шагъатлыкъды «Къарачай – алан халкъ» джамагъат организацияны ара советини члени болгъаны да. Былайда да ол намыслы, адебли, тёзюмлю, кечмеклик сала билген адам болгъанын кёб кере кёргюзгенди.
Темрез улуну 70-джыллыгъы бла таза джюрекден алгъышлай, анга узакъ ёмюр, кийик саулукъ, уллу насыб теджейбиз. Анасы Марзиятха да, быллай ашхы, халкъгъа джарагъан уланны ёсдюргени ючюн, насыблы ана, сау бол, дейбиз.
Джан дарманны бердинг манга
Эресей Федерацияны махтаулу врачы
Темрезланы Солтанны джашы Бориспийге атайма
Дарман керек болуб табмай,
Баргъан эдим аллынга,
Джан дарманны бердинг манга,
Къор болайым джанынга.
Кюйген-джаннган джюрегимде
Улуду джанлы джыйын,
Ауур джумуш тюшгенинде,
Джолум болду тар, къыйын.
Аллынга баргъынчы мен,
Сюртгенем къара терни.
Сен болмасанг, не этерем?
Кирирем джарыб джерни.
Сен бермесенг ол дарманны,
Къайдан табар эдим мен?
Джюрегим да, сёз да джокъду,
Болур эди джер бла тенг.
Дарман излеб табалмасам,
Болуред дуниям халек,
Этген ашхы уллу ишинг –
Халкъыбызда сыйлы адет.
Сен дуниямы халекликден
Къутхардынг, асыл адам,
Къууанмазем мен андан бек,
Къобса да анам къабырдан.
Керек эди ма ол дарман
Эм сюйген адамыма,
Сенден озуб разы болдум,
Таб, кавказ тауларыма.
Аман-иги, антлы-антсыз
Джашайдыла бу джерде,
Сеничала аладыла
Орун да джюрек тёрде.
Джюз къат болуб къайтсын дейме
Башынга игилигинг,
Таурухлада айтылырчад,
Танытхан тирилигинг.
Минги Таудан да мийикди,
Меннге этген адамлыгъынг,
Сеничала бар болсала,
Джер да созар джашлыгъын.
Джай алада исси болса,
Ийсин Аллах салкъынлыкъ,
Джаша, къарнаш, джер юсюнде,
Сынамай сен такъырлыкъ.
Къыш эртденде сууукъ болса,
Джетсинле кюн таякъла,
Санга ушаргъа кюрешсинле
Ёсюб келген бутакъла.
Санга мени разылыгъым
Джылытыр буз суммекни,
Ана тилде этген назмум
Эсгертмесид джюрекни.
Бизге келген джолну кёрмей,
Джанласын кенгтин палах,
Сен да, мен да къоркъгъанланы
Сакъласын Уллу Аллах.
От джагъаны ышыгъында
Адам ёлмез сууукъдан,
Онглу онгсузгъа къол узатса,
Насыб кетмез бу джуртдан.
Минг джулдуз да, эжиу этиб,
Сау бол, дедим минг кере,
Сени кибик нарт кишиле
Кёб туусунла бу джерге.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
