ТУЛПАР

ХАРУННУ

ДЖЫРЫ

Къарачайны къаплан кёллю уланы, 

Миннген атынг окъла ётмез къадамат.

Уруб ётдюнг Днепр,Дунай сууланы,

Узакъ джерге элтед узун къазауат.

Танка полкунг джолгъа чыгъыб тебресе,

Джер тебрениб,кёк кюкюреб башлаед.

Урушлада джаугъа тюбеб сермесе,

Эм махталгъан аскерлерин чачаед.

Не кечеле, къаллай кюнле кетдиле,

Джайла, къышла талай кере ётдюле.

Аскерлеринг джигитликле этдиле,

Кёб эллеге ала эркинлик бердиле.

Кёкюрегинг, илкер кибик,джашнайды

Кърал берген орден,медаль саугъадан.

Совет халкъны бёгек джашы, батыры,

Салам сеннге туугъан Кавказ тауладан.

Сени кибик батырладан юлгю алыб,

Джол ачарла айланнганлай аллары,

Кюн кюнден да аслам болуб ёсерле

Ата джуртда тулпарланы  санлары.

СЮЙЮНЧЛАНЫ Азамат.

2018-чи джыл 1942-чи – 1943-чю джыллада Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан музейге-эсгертмеге къараргъа 5905 адам келгенди.

Музей къуралгъанлы анга келген адамланы саны сегиз мелиуандан атлагъанды, ол Къарачай районну Орджоникидзе посёлогунда орналгъанды.

Быллай мемориал комплекс Шимал Кавказда эмда Тау Артында мындан сора джокъду, аны амалтын ёсюб келген джаш тёлюню аскер-патриот сезимде юретиуде аны магъанасы бек уллуду. Бери, къралыбызны джер-джеринден келген бла къалмай, тыш къралланы делегациялары да келиучендиле.

Чычхан  от    мышьяк.

Чычхан  сохан   бот.  морской  лук.

Чычхансырт  сивый  (о  масти  лошадей).

Чыян  оту   бот.  дороникум.

Чюе  выемка  на  конце  палки, которой  в  чижик.

Чюелиу  и. д. от  чюел  торчать 1. резко  выделяться  на  поверхности  2. быть, находиться, присутствовать где-л. (о присутствии неуместном, нежелательном3. обижаться  на кого.

Чюериу  и. д.  от  чюер  выпячивать, выставлять.

Чюйгюн: ~  этиу  отчуждать, отдалять  кого  от  себя; забраковать.

Чюйке   1. шпулька  (швейной  машины2. заостренная  с  двух  сторон  короткая  палочка  3. игра  в  чижики.

Чюйре 1. 1) неверный; несуразный 2) упрямый, самодур  2. (тж. ~ джаны) изнанка.

Чюйрек бот. вид горькой лекарственной травы (?).

Чюкюрт ханс  бот. чехотная трава.

        Ш

Шабат (тж. ~ кюн) суббота.

Шаббут  зоол. жерех.

Шагъабан  шабан (восьмой месяц мусульманского лунного года).

Шагъатлыкъ къагъыт юр. официальный документ, удостоверяющий какой-либо факт.

Шажна  сажень; ~чы  землемер.

Шай  1. чай 2. пятак (монета), пять копеек.

Шайлыкъ бот. трава, растущая в болотистых местах, имеющая приятный запах и используемая для приготовления чая (?).

Шайтан арба мотоцикл.

Шайтан-джек злые духи, нечистая сила, черти.

Шайтан джел смерч, вихрь.

Шайтан къулакъ бот. вид гриба.

Шайтан къума чёртово отродье.

Шайтанлы  1. придурковатый, глуповатый 2. вспыльчивый 3. человек с психическим расстройством.

Шайтан от привидение в виде огня, костра (букв. чёртов огонь).

Шайтан сакъал бот. ластвидный корень.

Шайтан суу водка, спиртное (букв. чёртова вода).

 

ГЕБЕНЛАНЫ-КЪЫШЛЫКЪ /ГЕБЕНЛАНЫ-КЫШЛЫК/, местн. и зимовье в бас. р. Худес; къышлыкъ «зимовье»; Гебенлары – фам.

ГЕБЕНЛАНЫ-ХАДЖИКЪУЛНУ-ТИРМЕНИ/ГЕБЕНЛАНЫ-ХАДЖИКУЛНУ-ТИРМЕНИ/, бывш. мельница на р. Теберде у аула Сынты; Хаджикъул – и. собств.; тирмен «мельница»; Гебенлары – фам.

ГЕБЕНЛАРЫ, жилой квартал в ауле Хурзук на прав. бер. р. Хурзук; Гебенлары – фам.

ГЕБОХ, скала в бас. р. Джёгетей м/у аулами Джангы-Джёгетей и Элтаркъач; гебох: 1) понос у животных, болезнь, сибирская язва; 2) копье.

ГЕДАФ-КЪОЛ /ГЕДАФ-КОЛ/, река, прав. прит. р. Баксан (Басхан), выше села Бедик; къол «балка».

ГЕДЕЖ: 1) река, прав. прит. р. Теберды в 10 км южнее гор. Теберды; 2) уроч. в бас. р. Гедеж; 3) гора, выс. 3425 м н. ур. м. близ Мурутчинского хр.; гедеж (гедиш) с балк. диалекта «курятник».

ГЕДЕЖ-АУУШ, пер. в верх. р. Гедеж в бас. р. Теберды, выс. 3000 м; аууш «перевал».

ГЕДЕЖ-КЪЫШЛЫКЪ /ГЕДЕЖ-КЫШЛЫК/, бывш. стоянка и местн. на зап. склоне Скалистого хр. к вост. от пос. Новый Карачай (Акъ-Къала); гедеж «курятник»; къышлыкъ «зимовье».

ГЕДИШ, местн. на прав. бер. р. Черек ниже пос. Кашхатау; гедиш (гедеж) с балк. диалекта «курятник».

ГЕЛГЕР, местн. у окр. аула Къарт-Джурт близ озера Макъалы-Кёль (другое название – Гочиялары).

ГЕЛЕУЛЮ, река, прав. прит. р. Теберды; гелеу (бот.) «типчак», «горная трава».

ГЕЛЕУЛЮ-ЁЗЕН, балка на прав. бер. р. Баксан (Басхан); гелеу «типчак»; ёзен «ущелье».

ГЕЛЕУЛЮ-КЪУЛАКЪ /ГЕЛЕУЛЮ-КУЛАК/, балка в бас. р. Мары на юге аула О. Мара; гелеу «типчак», «горная трава»; къулакъ «балка».

ГЕЛЕУЛЮ-КЪЫШЛЫКЪ /ГЕЛЕУЛЮ-КЫШЛЫК/, зимовье на прав. бер. р. Теберды в бас. р. Гелеулю; гелеу «типчак», «горная трава»; къышлыкъ «зимовье».

Чеккуланы Муслимат, Чомаланы Закъайны къызы, 1910-чу джыл Джёгетейде туугъанды. Уллу Ата джурт къазауат башланырдан талай джылны алгъа Ворошилов атлы колхозну алчы ишчиси болуб тургъанды. Баш иеси Джагъафар да, ол да бирча джигер уруннгандыла. Ала, кёчюучю Къызыл байракъгъа ие болуб, атларын махтау бла айтдырыб ишлегенлери ючюн, уллу саугъалагъа тыйыншлы болгъандыла.

«Баш иеме да, меннге да халал уруннганыгъыз ючюн, деб Сталинни сураты салыннган медалла да берген эдиле. Колхозубузну ол замандагъы председатели Байтокъланы Рамазан дагъыда талай адам, келиб, кёб джылы сёз айтхан эдиле. Ишде джетишимлерибиз ючюн колхоз бизге юй, бау ишлерге болушуругъун да айтхан эдиле. Башындан келген буйрукъну толтура, ала колхозну атындан баш иеме кийимлик къумач, тон этер, деб да алты къой тери, меннге да, джылы орун джабыу берген эдиле. Кёб турмай саулай къралыбызда болгъан къара ишле бизде да башландыла. «Къралны джаууду» деб, миллетлени адамларындан онглу онглусун тутуб, тюрмелеге, Соловкалагъа ашырдыла. Рамазан бла  нёгерлерин да алай бла элден къоратхан эдиле…» - деб хапар айтхан эди Муслимат ётген джылланы эсге тюшюре.

Джашауда кёб инджиуден ётген, къазауатны ачыуун сынагъан эмда сюргюнню азабын кёрген Муслимат, огъурлу тюрсюнюнде ётген джылланы ауурлугъу таныла, хапарыны андан арысында былай айта эди: «Арадан кёб джыл да ётгюнчю, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Къолуна сауут алаллыкъ эркишиле урушха кетиб тебрейдиле. Бюгюн кибик эсимдеди, ингир ала, звено болуб бичен чала тургъан эркишилени, арбала бла элге тюшюрюб, андан да Джёгетей Аягъы станседе темир джол  вокзалгъа алыб кетгенлери. Бизле да (ашырыр адамлары) алагъа не юс кийим, не джол азыкъ хазырлаб бералмай къалгъан эдик. Хар ким мадарына, къарыууна кёре, ызларындан барыб, ашыргъан эдиле адамларын фронтха.