САБИЙЛИК, ДЖАШЛЫКЪ ДЖЫЛЛАРЫ
Къарачай шахаргъа, Теберди сууну кёпюрюнден озуб киргенлей, юч джол айырылгъан джерде, гоппан аякъны къолуна алыб, «хош келигиз» деб, таулу къызны скульптурасы сюеледи. Ол алтмышынчы джыллада салыннганды, энтда шахарчыланы джюреклери келген къонакъгъа ачыкъ болгъанын билдириб турады. Кёргенни эсинде къалырча бу статуяны автору Эресей Федерация бла Къабарты-Малкъар Республиканы махтаулу суратчысы, къарачай-малкъар халкъны биринчи профессионал скульптору, XX-чы ёмюрде Шимал Кавказны халкъларыны суратлау санатыны тамалын салгъанланы бири Кърымшаухалланы Басханукъну джашы Хамзатды.
Ол 1917-чи джыл байрым айны 23-де Тебердиде орус аскерни штабс-капитаны гиназ Басханукъну юйдегисинде туугъанды. Басханукъ Биринчи дуния къазауатда батальонну командири болгъанды. Октябрь революциядан сора Тебердиде атасыны джерине келиб, эл мюлк ишлеге джарашады. 1922-чи джыл бий тукъумдан болгъаны, патчахны аскеринде къуллукъ этгени ючюн къызылла ёлтюредиле. Олсагъатда Хамзатха беш джыл болгъан эди. Анасы Ляля белгили малкъар этнограф, публицист, бий тукъумдан Абайланы Мусостну къызы эди. Абайлагъа да къатыла тебрегенлеринде, ала башларын алыб, Дагъыстаннга джанлайдыла. Анда Буйнакскеде тамал саладыла. Баш иесинден айырылгъандан сора Ляля да, юйдегисин алыб, ары кёчеди.
Атасыны къарнашы Кърымшаухалланы Ислам, сабийни фахмусун ангылаб, аны творчество ишге кёллендириб турады. Алай бла Хамзат, школну бошагъанлай, Тбилисиде академиягъа кириб, 1938-чи - 1940-чы джыллада анда билим алады. Къазауат башланнгынчы «Дагестанская правда» газетде суратчы болуб ишлеб турады. Академияда окъугъан кёзюуюндеча, мында да тюрлю-тюрлю кёрмючлеге кеси салгъан суратла бла къошулгъанын къурутмайды. Къазауатда взводну командири къуллукъда джаула бла сермешеди. Ал сафда баргъан кёзюулерини биринде ауур джаралы болады. Тбилисиде эки джылны госпиталда джатады. Аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Джигитлиги ючюн Къызыл Джулдуз орден, талай медаль бла саугъаланады. Ызына къайтханлай газетде биягъынлай ишлеб тебрейди. Алай а къарачайлыланы Орта Азия бла Къазахстаннга ашыргъан сагъатда ол зорлукъ быланы юйдегиге да джетеди.
КЁЧГЮНЧЮЛЮКДЕ
Муну уллу фахмусу дженгил танылады. Къазахстанда санатланы область бёлюмюню тамадасыны орунбасары этедиле. Аны бла бирге драмтеатрда баш суратчы болады. Алай а кесини чыгъармачылыкъ ишине баш магъана береди. Республиканы ара шахарында болгъан кёрмючлеге къошулгъанлай турады. Патриотлукъ эмда урунуу темала ол этген затлада уллу орун аладыла. Ол ишлеринден «Панфиловцы», «Хлеб», «На джайлау», «Железная дорога» дагъыда башхала атын махтау бла айтдырадыла. Кеси сынагъан къазауатха аталгъан чыгъармалары да кёрмючледе сыйлы орунланы аладыла. «Мао Цзе Дун» бла «Миру мир» деген скульптураларын республиканы тамадалары Къытай бла Индиядан келген делегациялагъа саугъагъа бередиле. 1957-чи джыл, джюрегинде кёб ашхы умутлары бла, Кавказгъа къайтады.
АТА ДЖУРТУНДА
Олсагъатда «Ленинское знамя» деген ат бла чыкъгъан Къарачай-Черкес область газетни 1957-чи джыл никкол айны 23-де чыкъгъан номеринде аны интервьюсу басмаланады. Анда Хамзат, творчествосу бла окъуучуланы шагъырей этиб, мындан ары тындырлыкъ ишлерини юслеринден хапар айтады. Аланы арасында къазауатда джигитлик этген адамланы портретлери, скульптурала, джаш суратчыланы бирикдириб, творчество ёсюмлерине болушуу, ала салгъан суратланы кёрмючлерин терк-терк къурау дагъыда башхала бар эдиле. Не келсин, ол муратларын толтурурча таблыкъ чыкъмайды. Анга областны тамадалары иш бермейдиле, орунсуз, сансыз этедиле. Бирер сылтау айтханлыкъгъа, баш чурум бий тукъумдан болгъаны эди. Былайда джол бермезликлерин ангылаб, 1959-чу джыл Къабарты-Малкъаргъа кетиб, Нальчикде тамал салады. Анда джашар джер да, мастерской да бередиле, живописни, графиканы, скульптураны устасына огъур ишин этерге хар не таблыкъны да къурайдыла. Керти дуниягъа кетгинчи (1985-чи джыл) биз джанын да джокълагъанын къурутмагъанлай, Нальчикде турады, уллу фахмусу бла махтау-сый табады, халкъыны атын да айтдырады.
Портретле, бирер темагъа аталгъан композицияла, монументле… Быланы барында да керти устаны къол ызы, адамлагъа сюймеклик, къайгъырыу танылады. Къайсы ишни къолгъа алса да, юсюнде миллетини ашхы шартлары болгъанлагъа, халкъына насыб, эркинлик келтирир ючюн джанларын аямай кюрешгенлеге баш магъана береди. Биринчи дуния эмда Уллу Ата джурт къазауатла бла байламлы суратлада, эсгертмеледе ол зат бек ачыкъ кёрюнеди. Нарсанада Ксения Ге бла Д. Тюленевге, Къарачай шахарда Багъатырланы Харуннга, Малкъарда Къалабекланы Солтан-Хамидге дагъыда башхалагъа салыннган эсгертмеле бу айтханыбызны тюзлюгюн кёргюзедиле. Кёнделен элде «Скорбящий горец» деген монументни юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды.
Орус эмда совет скульптуралада къазауатда ёлгенлеге халкъны, Джуртну атындан ана бушуу этеди. Ол «Родина-мать» деген магъананы тутады. Бу эсгертмени авторлары скульптор Кърымшаухал улу бла архитектор М. Каракаев ол джорукъдан джанлайдыла. Таулула Ата джурт аталаны джери дейдиле да, аны эсгертмеде кёргюзгендиле. Къабарты-Малкъарда биринчи кере быллай затда темир-бетон конструкцияны хайырландырадыла. Мийиклиги джыйырма метрди. Мемориал суратлау джаны бла аламат болгъаныны тышында да бу ёзенни табигъатына, сейирлигине тамам таб джарашханы бла да махталады. Бу иши ючюн Хамзат Къабарты-Малкъарны кърал ёчюне тыйыншлы болады.
1980-чы джыл Кърымшаухал улу Нальчикде, 19-чу школгъа кирген джерде, Совет Союзну Джигити, лётчик Байсултанланы Алимни эсгертмесин ишлеб бошайды. Ол скульптура архитектор комплексни бир бёлеги болады. Аны къатында Алим къазауатда учуб, фашистле бла сермешиб тургъанча, аллай истребитель салыннганды. Ол самолётну Ессентукда аэроклуб школгъа саугъагъа бергенди. Аны къабыргъаларында Байсултан улу фашистлени ненча самолётларын агъызгъан эсе, аллай бир джулдузчукъну суратлары бардыла.
Маданиятха, санатха джаны-къаны бла берилген адам бу санагъатны алчыларыны суратларын салгъанды, эсгертмелерин ишлегенди. Аланы арасында джазыучула Шогенцуков А., Шахмурзаланы С., Къулийланы Къ., Боташланы И., илмуланы доктору Аппаланы А., къыл къобуз согъуучу Абайланы С., фольклор джыйыучу Танеев С., просветитель Орусбийланы И. дагъыда башхала бардыла. Поэт Мечиланы Кязим бла тепсеучю Эсамбаев Махмудну эсгертмелери уа дунияда эм онглу скульпторланы дараджасында айтыладыла.
Ол джылладагъы оноучуланы терсликлери бла бизде орунлу болмаса да, Ата джуртуна сюймеклиги бир заманда да сёнгмегенди. Таулу къыз бла Совет Союзну Джигити Багъатырланы Харунну эсгертмелерин башында сагъыннган эдим. Ючкекенде Ата джурт къазауатда ёлгенлеге аталгъан эсгертме, Къарачай шахарда генерал-полковник Махаметланы Солтанны эсгертмеси эмда башхаланы алагъа къошаргъа боллукъду.
МИЛЛЕТНИ ЭСИНДЕ ДЖАШАЙДЫ
Сабийлигинден башлаб ол чекмеген къыйынлыкъ, ол кёрмеген азаб къалмайды. Ёксюзлюк, къазауат, кёчгюнчюлюк, Ата джуртундан эрек этгенлери… Быланы бары да аны саулугъуна къатылгъанлары хакъды. Алай а ол, творчество ишини къайгъысындан озуб, бир солуюм, кесиме къаратайым деген адам болмагъанды. Джюз тюрлю затны белгилеб, къаты ауруб, тёшекге тюшгюнчю, аланы этерге кюрешгенди. 1985-чи джыл аууз-герги айны 2-де Нальчикде ауушады. Аны осиятын толтура, туугъан джери Теберди шахаргъа келтиредиле. Анда джамагъат къабырлада атасы бла аны къарнашыны къатында асырайдыла. Узаймай юй бийчеси Жаннет акъ мермер ташдан эсгертме салады.
Хамзат дуниядан кетсе да, аны огъур ишлерине Къарачай-Черкесия бла Къабарты-Малкъарда уллу магъана бере, чыгъармалары келир тёлюлеге да къалырча сакълайдыла. Халкъыбызны эм белгили адамларыны бири болгъанын черте, къарт, джаш да аны эсгериб, сый бергенлей турурча эки республикада да кёб зат этиледи. Хоншу регионлада да белгилиди бизни джердешибиз. Ала да бир-бир суратларын, башха ишлерин юлгюге айтыб турадыла. Кърымшаухал улуну эсгериуге аталгъан тюрлю-тюрлю джыйылыула да боладыла.
Къабарты-Малкъарда суратлау санатны музейинде талай иши, экспонатлача, сакъланадыла. Озгъан джыл Къарачай шахарда университетде Хамзатны 100-джыллыгъына аталыб, кёб адам къошулуб, аны джашауу, творчествосу бла байламлы «тёгерек стол» бардырылгъан эди. Теберди шахарда Кърымшаухалланы Исламны музейинде ол юбилейни белгилеген эдиле. Анда алгъын хазна адам кёрмеген суратла бла документлеге да къарагъан эдиле. Аны кибик Черкесскеде республиканы кёрмюч залында да кёб адам джыйылыб, Хамзатны билгенлени, таныгъанланы хапарларына тынгылагъан эдиле. Алайда къуралгъан кёрмючюне да уллу магъана бериб къарагъан эдиле. Мындан ары да аллай джыйылыула бола турлукъларына ишек джокъду.
ДЖАЗАЛАНЫ Тамара.
{jcomments}
