Миллетибизни белгили адамларыны бири Къобанланы Хаджи-Алийни джашы Дахир 1918-чи джыл Тёбен Марада туугъанды. Къарачай-Малкъар адабиятха, маданиятха уллу къыйыны кирген фахмулу адамны джашау джолундан бир талай сёз айтайыкъ.Окъуучула Дахирни творчествосу бла 1957-чи джыл шагъырей бола башлагъан эдиле. Ол джыл, кёчгюнчюлюкню сынагъан къарачайлыла джуртларына къайтыргъа хазырланнган заманда, Фрунзе шахарда чыкъгъан «Таза джюрекден» деген китаб, сюйген тауларындан салкъын аяз ургъанча болады. Анда къарачай-малкъар поэтлени назмулары басмаланнган эдиле. Аланы арасында Къобан улу джазгъанла да бар эдиле. Бери къайтхандан сора Дахирни джазгъанлары къарачайча, орусча да талай джыйым китабда чыгъадыла. Джырлары область радио бла берилиб тебрейдиле. Онтёрт джылны аллай затланы окъумай, эшитмей тургъан адамла уллу магъана бередиле. Джырларын энчи алыб айтсакъ, алтмышынчы джыллада «Джаз» бла «Тюбедим» деген эки джыры миллетни ауузунда эдиле.
Алай а Дахирни джазыучуча атын айтдыргъан «Таулада таууш» деген романы болду. 1963-чю джыл, тюкенлеге тюшгенлей, талай кюнню ичинде чачыб кетдиле.
Къобан улу Аппаланы Хасанны иги таныгъанды, «Къара кюбюр» деген романыны андан арысын джазарыгъын, къайсы джылланы суратларыгъын кесинден эшитгенди. Автор зорлукъ джыллада ажымлы ёлсе да, роман аягъына дери джазылмай къалгъаны, окъуучула бир-бирине: «Мындан арысы къалай боллукъ эди экен?» - деб соргъанлары кёб джылланы узагъына эсин бёлюб тургъандыла. «Аны тышында да ол фахмулу адамгъа эсгертмеге санарма, деген акъыл да тынгы бермей эди», - деген сёзлени кёблеча мен да ауузундан эшитгенме. «Къара кюбюр» джангы чыкъгъан джылладан башлаб, эндилеге дери, аны тил байлыгъына сейирсине, дерслик китабланы бирине санаб келедиле. Ёлюб кетген адамны китабыны аягъын джазгъан болгъанды деб, мени сартын, эшитмегенме. Сюжетине, композициясына кёре хапарны андан арысын къурашдырыргъа да болур, тил хазнасын аны дараджасына джетдирирге базгъан Къобан улудан башха адам чыгъарыкъ болмаз эди. Ол уллу борчну баджаргъаныны юсюнден алгъаракъ джыллада кёб айтылгъанды, джазылгъанды. Мен былайда къошарыкъ, «Къара кюбюрню» окъуй келиб, «Таулада тауушха» кёчсенг, башхалыкъ танымайса, бир чыгъармагъа къарай тургъанча боласа. Къуру ол зат огъуна да авторну уллу фахмусуна, терен билимине, ишине бек джууаблы къарагъанына шагъатлыкъ этеди.
Къобанланы Дахирни миллет уллу эс бёлген экинчи романы «28 джылны – «буз кюбюрде» 1982-чи джыл чыкъгъан эди. Ол бизни литературада биринчи илму-фантастика китаб эди.
Къобан улу быладан сора да «Эки заман» деген трилогияны джазгъанды. Ол Черкесскеде ана тилибизде, Москвада орусчагъа кёчюрюлюб да чыкъгъанды. «Таулада таууш» деген романы да артда ара шахарыбызда орусча басмаланыб, СССР-ни республикаларыны барына да джайылгъан эди.
Къарачайлыладан кинематографиягъа биринчи атлам этген да Къобан улуду. Ол ишинден толу хапары барды РФ-ны халкъ артисти, республикада Орус театрны директору Биджиланы Хасанны. Ол былай айтады:
- Дахирни иги таный эдим да, фахмулу, кимге да сёзюн айырта билген, хар неден да терен хапарлы джазыучу болгъанын биле эдим. Кинофильмле салыуну къайгъысын эте тебрегенинде, белгилеген ишин тындыргъынчы кюрешген, муратына джетер ючюн мадарланы, джолланы табаргъа болуму джетген адам болгъанын да ангыладым. Аны ол шартлары кёчгюнчюлюкге аталгъан «Холод» деген кинофильмни эмда «Большой капкан или соло для кошки при полной луне» деген детектив фильмни салыргъа онг бердиле. Экисин чыгъарыр ючюн да Къобан улуну сёзю бла тахта кёгетле ёсдюрген «Южный» комбинатны алгъыннгы директору Байрамукъланы Магомет джоюм этди. Къобанланы Дахир, Анатолий Галиев деген режиссёр бла сёлешиб, сценарийлерин экиси джаздыла. «Холодну» Эрикгенланы Хусей салды, мен экинчи режиссёр да болдум, бир гитчерек ролну да ойнадым. «Большой капкан или соло для кошки при полной луне» деген фильмни режиссёрлары Анатолий Галиев бла мен эдик. Аланы салгъан кёзюуде да кёб тюрлю ишле чыгъа эдиле. Ол джумушланы тындырыугъа башчылыкъ этген да Дахир эди. Творчество джаны бла да этиле тургъан затла бла байламлы сценарийлеге кёз джетдиргенин, башха керекледе болушханын да къурутмай эди. Къысхасы бла айтсам, къурау, джарашдырыу ишлени ол тындырыб турду…
Къобан улу сурат салыргъа да уста эди. Джазыу ишге берилмесе, ол джаны бла да атын айтдырлыкъ болур эди. Ол джыллада къаламны къолгъа алгъан джаш къауумгъа да къайгъыра эди. Аны кесими юсюмде да сынагъанма. Дахирни джазыучуланы барына да этген бир игилигин да айтыргъа тыйыншлыды. Ол «Бюро пропаганды» деб къурагъан эди. Къралны бир-бир республикаларында, крайларында, областларында этилгенча, аны юсю бла мюлклени, предприятиелени, организацияланы тамадалары бла келишиуле джарашдыргъан эди. Аланы тамалында джазыучула бла окъуучуланы тюбешиулери болуб турдула. Ол джорукъ бла эллеге, шахарлагъа баргъанлагъа, кёб болмаса да, ачха тёлене эди. Аны бла да къалмай, хар ким тюбешиуледе китабларын саугъагъа бере эдиле да, джазыучула бла окъуучуланы арасында байламлылыкъ артыкъ да бегий эди.
Талай тилде китаблары чыкъгъан, кёб джерледе халкъыбызны атын айтдыргъан, Ата джурт къазауатны эки ордени, Къызыл Джулдуз орден, медалла бла да саугъаланнган Къобанланы Дахир 1993-чю джыл ауушхан эди. Аллах джандетли этсин. Ёлюм кимге да хакъды. Арабыздан кетгеннге бушуу этебиз, керек джерде алгъа чыгъарыкъ адамладан айырылсакъ, артыкъ да къыйналабыз. Алай болса да Дахирни китабларын окъуй эсек, джырларына тынгылай эсек, салгъан суратларын кёре эсек, кинофильмлерине къарай эсек, ол бизге нёгерлик этиб турады, мындан ары да халкъны эсинде джашарыкъды.
АППАЛАНЫ Билял.
{jcomments}
