Кёб болмай Байрамукъланы Халимат атлы кърал миллет библиотекада халкъыбызны бир къауум онглу адамын эсгериуге аталгъан джыйылыу болду. Ол адамла, кертиси бла да, миллетибизни тарихине атларын алтын харифле бла джаздыргъандыла, аланы джашау джоллары джаш тёлюге юлгюдюле.

Алайды, быйыл Эресей Федерацияны Джигити Хайыркъызланы Алий-Мырзаны джашы Кичи-Батыргъа - 100, Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы Нузулагъа, Хачияны къызына, 90 джыл толады. Уллу Ата джурт къазауатны аллындан артына дери айланыб, кёб кърал саугъагъа ие болгъан, бюгюнлюкде Черкесскеде джашагъан Къанаматланы Абуну джашы Хамит да джыйылыугъа чакъырылгъан эди.

Аны бла бирге бу тюбешиуге Хайыркъызланы Кичи-Батырны къарнашындан туугъан, Къарачай районну Ветеранларыны советини тамадасы Хайыркъызланы Юсюбню джашы Рамазан, Гюрджюланы Нузуланы джашы Магомед, къызы Фатима, «Къарачай-алан халкъ» джамагъат бирлешликни Черкесскеде шахар бёлюмюню тамадасы Батчаланы Манаф, устазла, сохтала, адабият эмда маданият къуллукъчула, джамагъат бирлешликлени келечилери, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутатлары, журналистле келген эдиле.

- Бизни халкъыбызны ётген джолу сыйгъа, махтаугъа тыйыншлыды, - деди «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Черкесскеде шахар бёлюмюню тамадасы Батчаланы Манаф. – Бюгюнлюкде 11 адамыбыз «Совет Союзну Джигити» эмда «Эресей Федерацияны Джигити» деген атланы джюрютеди. Бизге белгили болгъанына кёре, къралны эм сыйлы саугъасына - «Совет Союзну Джигити» - атха 50-ден аслам адамыбыз теджелгенди. Сагъыш бир этигиз, бизнича адам саны аз халкъгъа ол къаллай кёргюзюмдю! Былайда Социалист Урунууну Джигитлерини юслеринден да ёхтемсиниб сёлеширге эркинбиз. Гюрджюланы Нузула 18-19 джылында, уллу джигерлик танытыб, шекер чюгюндюр ёсдюрюуде планын юч къатха толтуруб, «Социалист Урунууну Джигити» атха ие болуб, кёчгюнчюлюкню бугъоуларындан ычхыналмай тургъан халкъына махтау, сый келтиргенди. Бизни баш муратыбыз буду: ёсюб джетген тёлюле миллетлерини онглу адамларын билирге керекдиле. Кёб турмай Эресей Уллу Хорламны 73-джыллыгъын байрамларыкъды. Ары дери да къарачай халкъ Джуртуна къайтханын – джангырыуну – бютеу республикабыз къууанч халда белгилерикди. Бу эки уллу байрам бир-бирлери бла байламлыдыла, нек десенг, къарачай халкъ фашист зорчуланы джуртубуздан къыстаб, Хорламны Байрагъын орнатыугъа кесини тыйыншлы юлюшюн къошханды, - деб бошады сёзюн Батчаланы Манаф.

Бу ашхы патриот сезимлени ёсдюрген байрамны Джёгетей Аягъы районну Джангы Джёгетей элини орта школуну эмда Джёгетей Аягъы шахарны 1-чи номерли лицейини сохталары ачдыла. Ала, Совет Союзну эмда Эресей Федерацияны Джигитлерини хар бирини юсюнден назмула окъуб, джыйылгъанладан разылыкъ алдыла.

Хар этилген ишни магъанасы болур ючюн, аны юретиу-ангылатыу джанына эс бёлюрге керекди. Уллайгъан тёлю кеси билген затны джаш адамлагъа берирге тыйыншлыды. «Игини игилиги джугъар» дегенлей, ашхы юлгюлени тамалында джаш тёлюге ауаз берирге дурусду. Ол затны ангылаб, «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Черкесск шахар бёлюмюню тамадасы Батчаланы Манафны башчылыгъы бла аны членлери Темирланы Маджитни джашы Заурбек, Салпагъарланы Къылычбийни джашы Умар, Французланы Хусейни джашы Казбек бу джумушха не къадар аслам адамны къошар джанындан кюрешгендиле. Алай бла, джыйылыугъа республиканы джер-джеринден кёб келечи келгенди. Хар келген, кесини юлюшюн къошуб, тюбешиу адамланы эслеринде къалырча болгъанды.

- Уллу Ата джурт къазауатны джылларында алгъыннгы Совет Союздан юч юйдеги «Совет Союзну Джигити» деген атха тыйыншлы болгъан экишер адамны бергенди. Ол юйдегилени бирини туудукълары бюгюнлюкде Украинада, экинчисини – Израилде, ючюнчюсюню туудукълары да Къарачайда джашайдыла. Атасы Юсюб да, атасыны къарнашы Кичи-Батыр да къралны эм баш саугъасына теджелген Хайыркъызланы Рамазаннга сёз беребиз, - деди джыйылыуну бардыргъан Умарланы Кулина.

Рамазан быллай тюбешиуле бюгюнлюкде ёсюб келген джаш тёлюню къралыбызны, миллетибизни да ётген джолларындан хапарлы этерге болушханларын чертди. «Уллу Ата джурт къазауатда къарачай халкъны уланлары ким да сейирсинирча джигитликле этгендиле, бютюн да Белоруссияны чегетлеринде партизан къозгъалыугъа тири къошулуб, фашистлени аякъ-орунсуз этиб тургъандыла», - деди Рамазан.

Аланы бири Хайыркъызланы Кичи-Батыр болгъанды. Ол 1918-чи джыл Огъары Марада туугъанды. 1940-чы джыл Къызыл Аскерде къуллукъ этерге чакъырылгъанды. Ол заманда Къарачайдан кёб джашны Белоруссияда аскер округну 17-чи танк дивизиясына ашыргъандыла. Кичи-Батыр да аланы бири болгъанды. Ол анда дивизион артиллерия школну айырмагъа тауусады, анга старшина чын берилиб, кесин да сауут-сабаны командири этедиле.

Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай, Кичи-Батыр къуллукъ этген аскер бёлек урушха киреди. 1941-чи джыл элия (июль) айны 24-де Хайыркъыз улу биринчи кере сермешиуге къошулады. Ол кюн огъуна джауну чабыуулун ыхтырыуда джигитлик танытады. Командир джау окъдан ёлгенден сора, Кичи-Батыр артиллерия взводха командир болады. Артдивизионну аскерчилери бары да къырыладыла, джаралы Кичи-Батыр чегетге кетеди.

Ол Белоруссияны чегетлеринде Къаракетланы Юнюсге тюбеб къалады. Экиси да, уруш джолларын бир этиб, фашист зорчуланы тынгыларын бузуб айланадыла. 1943-чю джылны башил (январь) айындан башлаб, хычаман (май) айгъа дери Хайыркъыз улу башчылыкъ этген партизан отряд 400-ге джууукъ гитлерчини къурутады, Кичи-Батыр, партизанланы алларында барыб, аланы энчи юлгюсю бла учундурады. Кеси 55 фашистни къаушатады.

1943-чю джылны алтотур (март) айында партизан бригаданы командири подполковник Леонов Хайыркъыз улуну «Совет Союзну Джигити» деген атха теджейди.

Ахыр урушха таулу джаш 1943-чю джыл никкол (июнь) айны 8-де киреди. Тахсачы къауум партизанла тургъан эллеге джау автоколонналаны келе тургъанларын билдиреди. Хайыркъыз улу отряды бла джау ётерик джолгъа миналаны тёшейди. Джау машиналаны саныны учу-къыйыры джокъду. Аллында келген машина атылады. Ызындан келгенле окъ джангурну башлайдыла. Партизанла, аз болсала да, джауну джибермей, джолун тыядыла. Фашистле, 25 адамларын да тас этиб, ызларына къачадыла. Хайыркъыз улу анга салыннган борчну сый бла толтурады, алай а окъ тийиб, джигитча джан береди. Аны Витебск областны Чашниковский районуну Каменщина элинде уллу сый бериб асырайдыла.

1995-чи джыл анга «Эресей Федерацияны Джигити» деген ат аталгъанды. Къарачайны батыр уланы Белоруссияны джаудан къоруулай джан бергенди. Аны аты бюгюннгю эмда келлик тёлюлеге юлгюдю.

Айтыргъа, джыйылыуну сценарийин джарашдырыргъа эмда аны аллындан аягъына дери бардырыргъа Къарачай-Черкес Республикада къарачай тил бла адабиятны устазларыны окъуу-методика бирлешлигини тамадасы Умарланы Кулинагъа ышаннгандыла. Ол кеси да Черкесскеде 17-чи номерли гимназияда сохталаны ана тил бла адабиятдан окъутады. Салыннган джумушну тынгылы баджаргъан бла бирге Кулина сабийлени тюбешиуге иги хазырлагъанды. Ала, Хайыркъызланы Кичи-Батыргъа атаб, кеслери къурагъан назмуланы эмда проза бла джазылгъан тизгинлени окъугъанларында, залда олтургъанла, бек джаратыб, талай заманны харс уруб турдула.

Черкесскеде 5-чи номерли гимназияны сохталары да джыйылыугъа къуру къол бла келмегендиле – Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден хапар айтхан кеслери салгъан суратланы алыб келгендиле.

Дружба элни сохталары кеслери салгъан урунуугъа аталгъан суратларын келтиргендиле. Айтыргъа, алагъа эс бёлюб къарагъан таулу къызларыбызны Къазахстанны къум тюзлеринде чюгюндюрде ишлей тургъанларын эслерик эди.

Черкесскеде 6-чы номерли орта школну сохталары джыйылгъанлагъа джыр саугъа этдиле – ала джуртубузгъа, урушха, патриотлукъгъа аталгъан белгили, ким да сюйген джырла эдиле.

Бу уллу ишден Черкесскени 9-чу номерли гимназиясы да бир джанында къалмагъанын чертерге тыйыншлыды. Къарачай халкъ, кёчгюнчюлюк къыйынлыкъны да сынаб, тарих Джуртуна да къайтыб, бюгюнлюкде кесини адабиятын, маданиятын айнытыу бла кюрешеди, ёмюрлени теренинден келген асыл адетлерин сакълай биледи. Сохтала ол затланы сахна оюнну юсю бла кёргюздюле. Келинни ауун алгъан адетге уллу, гитче да сюйюб къарадыла, миллетибиз ёлюмсюзлюкню джолунда атлагъанына тюшюндюле.

Джыйылыуда Гюрджюланы Нузуланы джашы Магомед да сёлешди. Ол анасы 19 джыл болгъан заманында Джамбул областны чюгюндюр ёсдюрген совхозунда кесича къызчыкъладан къуралгъан бригадагъа башчылыкъ этгенин чертди. Нузула тангны бурну бла къобуб, биргесине ишлеген 10 къызгъа да кесини иннетин сингдириб, 41 гектар джерни чюгюндюрюне къарагъанды. Джылдан джылгъа ала алгъан чюгюндюрню саны кёбден кёб болуб баргъанды. 1946-чы джыл, уллу битим джыйгъанлары ючюн, бригаданы къызларын «Урунууда айырмалыкъ ючюн» деген медаль бла саугъалайдыла. 1948-чи джыл план бла хар гектардан 270 центнерни орнуна таулу къыз башчылыкъ этген бригада 832 центнер алыб, атын бютеу Къазах Республикагъа айтдырады. Быллай затха биринчи кере тюртюлгенлери себебли, комиссия къураб, быланы ишлерин тинтдиредиле. Комиссия, кертиси бла да, бачхаладан кёб чюгюндюр чыкъгъанын ачыкълагъандан сора, Къобанланы Хачияны къызы Нузулагъа «Социалист Урунууну Джигити» деген сыйлы ат бериледи.

Нузулагъа быйыл 90 джыл толлукъ эди. Ол 1928-чи джыл Хурзукда туугъанды. Гитчеликден огъуна тау элде бир ишден артына турмагъанды. Сюргюнню къутсуз джылларында миллетини сыйын да кёлтюрюб, кесини атын да махтау бла айтдырыргъа тау чыныкъмакълыкъ болушханына сёз да джокъду.

Сёзюню аягъында Магомед джыйылгъанлагъа анасыны Алтын Джулдузун да кёргюздю. Халкъыбызны атын айтдыргъан къызла Къарачайгъа кёб туусунла деген иннет бла Нузуланы Джулдузун Черкесскеде 17-чи номерли гимназияны 10-чу классыны айырма сохталарыны бири Болатланы Разиятха такъды. Зал, бирден харс уруб, миллетибизни махтаулу тарихине сый берди.

Джыйылыуда Уллу Ата джурт къазауатны ветераны Къанаматланы Хамит, Байрамукъланы Халимат атлы кърал миллет библиотеканы къуллукъчусу Гогуйланы Соня, «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни келечилери Темирланы Заурбек, Салпагъарланы Умар, Французланы Казбек, джазыучу Салпагъарланы Кулина дагъыда башхала сёлешдиле. Ала барысы да быллай тюбешиулени керекли болгъанларын, тёлюлени арасында байламлылыкъны бегитирге тыйыншлысын айтхан бла бирге, халкъыбызны къыйын кёзюуледе атын иги бла айтдыргъан адамла дуниядан кетселе да, кёкде джарыкъ джулдузлача, джерде ёхтем таулача, дарман хауалы чегетлеча, инсаннга саулукъ берген табигъат гара суулача, ёлюмге бойсунмагъанларын чертдиле.

Мамчуланы Дина.