Бёлек джылны алгъа, эки-юч адам болуб, «Электросвязь» АО-ну Карачаевскеде бёлюмюню тамадасы Малсюйгенланы Хасаннга бир джумушубуз болуб бардыкъ. Саламлашыб, сёзюбюзню да башлагъынчы, республиканы радиосуну къарачай тилде концерти башланды. Къарачайны, Малкъарны да кёллерин уллу этиучю Отарланы Омар «Къанаматны» джырлай эди. Биз джыргъа эсибиз кетиб тургъанлай, Хасан, ышарды да: Къалай кёресиз, джашла, фахмулу къарнашымы джырлагъанын?» - деб сорду. «Сен малкъарлы тюл шойса да, къалай къарнашынг болады Отар улу сени?» - дейбиз, анга ийнанырыбыз келмейин. «Бизни тукъумубузну уллу къарт атасы Отар болгъанды. Ол Басханда Атабийледен къызгъа юйленнгенди. Ол юйюрге эки сабий туугъанды. Эки бала да малчы юйюрде ёсе келиб, бир уллу тогъаймюйюз къочхарны кютю этгендиле. Эркелетиб тургъан къочхарлары аланы бирин уруб, бири бла да ойнаб тургъанды. Андан сора къочхар бла ойнаб тургъан сабийге Малсюйген, къочхар уруб тургъаннга да Джансюйген деб атагъандыла. Алай бла, Отарланы бир къауумуна Малсюйгенлары деб къойгъандыла. Бахсанда тура-туруб, анда ата-бабаларым Къарачайны Къарт-Джурт элине келиб орналгъандыла. Къарт атам Къурманбий 1894-чю джыл ол элде туугъанды. Ол огъай, атамы атасы Дауут да анданды». Биз Хасаннга тынгылай туруб: «Къарт атанг саумуду?» - деб сорабыз. Ол кёзлеринде джыламукъларын тыялмай: «Аття хариб дуниядан кетгенли 19 джыл болады. Дунияда уа ол сынамагъан азаб къалгъан болмаз. Джаханимни бу дунияда да сынаб бошагъан эди», - дегенинде, биз алай нек айтханын билирге изледик. «Менден эсе къарт атамы хапарын теренирек айтыр адам барды. Ол атамы эгечи Келиматды (Любады). Юйдегиси бла Ючкекенде джашайды», -деди...
Талай кюнден Ючкекеннге барабыз. Кесибиз да билмей тургъанлай, Келиматха тюбеб къалабыз. Ол бизни къоймаздан юйлерине алыб барады. Бир кесекден Хасанны атасы Умар да келеди. Алай бла бирем-бирем дегенча, Келиматлагъа Къурманбийни балалары, туудукълары да джыйыладыла. Сора биз тынчлыкъ-эсенлик да соруб, ушакъгъа сингебиз.
Келимат джарашдырыб, атасы Къурманбийни юсюнден хапарын башлайды:
- Атам Къарт-Джуртда сабийлей да элиблени юрениб, сыйлы муслиман динибизге джюреги бла берилгенди. Кёб да турмайын, юйдегилери Мара ёзеннге кёчгендиле. Атам кеси да толу акъыл-балыкъ да болгъунчу, Тёбен Марада межгитге джюрюб башлагъанды. Кечелени биринде уа джашчыкъ бир сейир тюш кёргенди. Кёкню булутла басыб, аланы аралары бла джарыкъ нюр тёгюлюб башлагъанды. Аны ызындан сейир таууш эшитилгенди: «Къурманбий, сен сыйлы, насыблы, Аллах сюйген адам, керти да дин къуллукъчу болургъа талпый эсенг, бир уллу сынамны ётерге керексе. Ол да неди десенг, бир джылны узунуна кишиге сёлешмей турургъа, бу эшите тургъанынгы кишиге айтмай, диннге къуллукъ этерге керексе».
Джашчыкъ ол тамашалыкъ аууазгъа бек сейирсиниб, къууанч тыбырлы болады. Алай бла ол кюнден башлаб, диннге толу бериледи. Межгитге джюрюй, сау джылны да кишиге сёлешмей турады. Атасы, анасы да къоркъуб, арабин, джашчыкъгъа джинден заран джетибми къалды деген къайгъыда, билгичлеге джюрюйдюле, афендиледен дууала аладыла. Алай болса да, алагъа болушлукъ чыкъмайды. Ата-анасыны къыйналгъанларын ангыласа да, кёкден келген ауазгъа берген антын бузалмайды. Алай бла арадан бир джыл озады. Ол Къурман кюн болады. Сау элни джамагъаты межгитни аллына басынады. Межгитден апендиле чыгъыб келедиле. Аланы биргелерине элчиле шыйыхха санагъан джашчыкъ Къурманбий да чыгъады. Ол алгъасаб, ата-анасыны къолларын тутуб, къучакълаб, джылы сёлешеди. Ата-анагъа джашчыкъны сёлешгени уллу къууанч болады. Алайда джашчыкъны ата къарнашы Шогъай апенди энчи алгъышлайды. Ол кюнден сора элчиле Къурманбийге шыйыхды деб тургъандыла, - дейди Келимат, хапарын тамамлай.
Арадан иги кесек заман ётюб, Къурманбий Мара ёзенден Къызыл Покуннга амалсыз кёчерге керек болады. Нек десегиз, Октябрь революциядан сора къайсы бир диннге да къуллукъ этгенлени, байлыкълары болгъанланы къыйнаб, тынчлыкъсыз этиб башлайдыла. Къурманбий Къызыл Покунда къойчу болуб ишлейди. Алайда юйдегиленнген да этеди. Джашаууна не къоркъуулу болса да, динине кертилигин сакълайды. Джанын атыб Аллахына къуллукъ этеди. Марада къалгъан юч къарнашы бла тёрт эгечине да къайгъыргъанлай турады. Ол къуджур кёзюуде дунияда тынчлыкъ джокъ эди. Къурманбийни бир къарнашы граждан къазауатда Терк Башы Тегейде ёлгенди. Аны ёлюсюн асыраргъа къалгъан кийимлери бла аскер сауутун алыб келиб, бушуу басхан атасына берген къартджуртчу Хубийланы Таубий (Ислам Къарачайлыны къарнашы) болгъанды. Анга Къурманбийни джюреги хаман да эзилгенлей тургъанды...
Къыйынлыкъ келир болса, адамны къайда да табалады. 1932-чи джыл алтотур айны (март) 8-де Къурманбий бла абадан джашчыгъы, 14 джыл болгъан Мудалиф, Покун Сыртындан арба бла бичен алыб келе тургъанлай, алларына милициядан адамла чыгъыб, Къурманбийни тутуб, Бештау шахаргъа алыб кетедиле. Ол кёзюуде анга къызчыкъ тууады. Къурманбийни тутулгъаны юй бийчеси Дауумгъа ауур тиеди. Къурманбийге дунияны джарыгъын кёрген сабийин кёрюрге буюрулмайды. Аны беш ууакъ сабийи атасыз къаладыла...
Келимат, кёзлерин сюрте, джангыдан хапарын башлайды:
- Джашла, бизни юйюрге джетген къыйынлыкъны душман да сынамасын. Талай ийнегибиз бар эди да, советле аланы джангыз биринден къалгъанларын сыйырыб кетген эдиле - динсизле. Аны юсюне да, «гюттю юсюне къалач» дегенлей, 500 килограмм сют налог да салгъанлары бек ачыу тийген эди. Ол джыйгъан сютюбюзню бергеникде анамы да башына бош этген эдиле. Ийнаныгъыз, атам тутулгъан кёзюуде бизни юйюр джаханимни сынар ючюн къалмагъанды. Юйюр тамадабыз Мудалиф аякъ юсюне джангы мине башлагъан кёзюуде, той-оюн баргъан джерден, къралны джаууну джашыса деб, ненча кере къысталгъаныны санын билген болмаз. Не джашырыу, мен бир огъурсуз кюн джаратылгъан болур эдим дуниягъа. Атамы Бештау шахарда тутханларын эшитиб, анам хариб мени къойнуна алыб терезеден атама кёргюзген эди.
Арадан джылла ёте, биз да дыгалас эте, ёсе бардыкъ. Бизге джууукъ-тенг болуша турдула. Кёб турмай а, атам тюрмеде энтда бир тюш кёреди. Ары дери уа хар баш кюн сайын аны биргесине тургъанланы кече, къауум-къауум тюрмеден чыгъарыб, къырыб тургъандыла. Айтханымча, тюшюнде атама бир ауаз: «Къоркъма, Къурманбий, сеннге бир зат да боллукъ тюлдю», - дегенди. Андан сора уа кёб турмагъанлай гюнахсыз атама, сюд этиб, 10 джыл азаб буюруб, Соловкагъа ашыргъандыла. Анда атам Коми АССР-ни тюрмелерин сынар ючюн къалмагъанды. Аны биргесине ол заманда барыбыз да иги билген Батчаланы Дауут хаджи да болгъанды. Ала экиси да джанларына къоркъуб, башхалача сыйлы Къур’анны аякълары бла теблемегенлери белгилиди. Аланы ол ёхтемликлерине бюгюнледе да кёбле сейирсинедиле. Халкъда айтыудача, къабар къабынлары тауусулгъан болмаз эди, Аллах аланы ол къыйынлыкъда джанларын къалдыргъанды.
Соловкада да атам, алагъа этиле тургъан артыкълыкъны кёре, сынай турса да, бир ууахты намазын да къалдырмазгъа кюрешгенди. Не джашырыу, эслеб къоярла деб, къоркъур, илгиздик болур ючюн да къалмагъанды. Кюн сууукъ, къар терен, джелле сууукъну джик-джиклерине ётдюре тургъан заманда, атам тюрмени тёгерегинде темир чыбыкъ буруудан тырнакълаб тышына чыгъыб, дуппурчукъну джанында къар бла абдез алыб, намазын къыла тургъанлай, юсюне тюрмени тамадасы барыб къалады. Ол атама не эте тургъанын сорады. Атам, къоркъа турса да, джашырмай, муслиман болгъанын, Аллахны бирлигине ийнаннганын, диннге къуллукъ эте тургъанын айтады. Сора къатында сирелиб тургъан тюрме тамаданы бети джумушаб: «Къоркъма, тюрмени тамадасы менме. Кесим да татарлыма. Намазынгы эт, оразангы да тут. Сеннге киши джукъ айтханы болса, меннге айтырса. Эм узакъгъа иерлери да Соловкады. Былайдаса да, мындан ары иер джерлери джокъду. Кеч мени, Къурманбий хаджи, намазынгы бёлгеним ючюн», - деб, ариу сёлешеди бетинде нюрю болгъан, келбетли адам.
Ол кюнден сора атам хайт деб тириледи, къууанады. Алай а, аны къууанчын бир бушуу хапар бёледи. 1935-чи джыл аны тамада къарнашы Ожайны лишон-кулак этиб, юйдегиси бла бирге Баяутха ашыргъан хапар джюрегине джара салады, - дейди Келимат, джыламукъ басхан кёзлерин джаулугъуну къыйыры бла сюрте...
Кюнлени биринде Къурманбийни тюзюуюн адам болгъанын ангылаб, тюрмени тамадасы азыкъ складха къарауул этиб салады. Къурманбий ол ишде буюрулгъан кёзюую бошалгъынчы тургъанды. 1939-чу джылны къачында Аллах буюруб, сау-эсен юйдегисине къайтыб келеди. Ары дери атасын кёрмеген, танымагъан къызчыгъы Келимат, асыры къууаннгандан, энтда кетиб къалмасын дегенча, атасыны къатындан кетмей турады. Тёрт джашчыгъы да къууанч тыбырлы боладыла. Юйюрюне джарашхан Къурманбий Къызыл Покун элде колхозда къойчулукъгъа джарашады. Алай болса да, аны джюрегине орналгъан къууанч кёбге бармайды. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланыб, элчиледен кёб джаш Ата джуртларын къанлы джауладан къорууларгъа кетедиле. Къурманбийни тамада джашы Мудалиф да кетеди ала бла. Арадан эки джыл озуб, къарачай халкъгъа экинчи азаб буюрулады. Ол кёчгюнчюлюкню азабы эди. Къурманбийлары Къазахстанны Джамбул областыны Луговой районуну Подгорное элине тюшедиле. Къурманбийни юй бийчеси Дауум 1944-чю джылны алтотур айыны 8-де ауушады. Андан сора юйдегилери Къыбыла Къазахстан областны Сайрам районуну Притрактовое элине кёчедиле. Анда юйюр мамукъда ишлейди.
«Бушуу тенгизде да тюбейдиле насыбны айрымканлары» деб айтыу барды. Къурманбийни джашы Мудалиф, кёкюреги орденле, медалла бла джасалыб, къазауатдан 1945-чи джыл хорлам бла къайтады. Аны саугъаларыны арасында Махтауну эки ордени да бар эди. Къарнашла: Аубекир совхозну бухгалтери, Мудалиф агроном, Умар трактор бригадаланы учётчиги, Магомет мамукъ ёсдюрюучю бригадаланы тамадасы болуб урунадыла. Келимат да алагъа аналыкъ, эгечлик, шапалыкъ да этгенлей, юслерине къарагъанлай турады.
1949-чу джыл юйдегисини тилеги бла Къурманбий Боташланы Гитче хаджини къызы Супиятны юй бийчеге алады. Ол кюнден башлаб 30 джылны Къурманбийни юйдегиси ёге ана кибик кёрмей, Супиятха «ання» дегенлей тургъандыла. 1957-чи джыл Къурманбийни юйюрю Джуртха къайтыб келеди. Къурманбий, ата-анасыны къабырларына барыб, дууа этеди, кёбден бери аланы джокълаялмай тургъанына кечмеклик тилейди. Сабийлиги ётген джерлени тансыкълайды. Ол Гитче Къарачайда эм белгили апендилени бирине саналады. Шохну, тенгни, джууукъну да эркелетиб тута билген Къурманбий, Байрамукъланы Хаджи-Мурат, Каппушланы Ахия, Созарукъланы Рамазан, Боташланы Тамаш бла Кючюк, Чотчаланы Илияс, Азрет бла туугъан къарнашлары кибик шохлукъ джюрютюб турады. Ала барысы да джандетли болсунла, керти дуниягъа кетгендиле. Аны бек сюйген, багъалатхан адамларыны бири Лепшокъланы Мухаммат хаджи эди.
Джандетли болсун, Къурманбий апенди 1976-чы джыл кеси да ауушханды. Башында айтханыбызча, ол динин тутхан, адамлыгъын сакълай билген, алгъышлада джюрюрлей огъурлу адам болгъанына шагъатла кёбдюле. Миллетлени барын да эркелете, сыйлай билген Къурманбийни адамла да бек сыйлы кёре эдиле. Ол кесибизни тил бла къалмай, орус, черкес, абаза тиллени да кескин биле эди. Къурманбийни джашы Мудалиф да атасы кибик апендилик этиб тургъанды.
Бусагъатда Къурманбий апендини урунууну сюйген, тюзюуюн юйдегисинден туугъанла, туудукъла да Ючкекенде зауукълу джашайдыла. Ала керти дуниягъа кетген къартларын эсгергенлей турадыла. Ала да «Шыйых Къурманбийни огъурлу, этимли, табышлы юзюгю» деб айтдырырлайдыла.
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Суратны автор салгъанды.
Суратны автор салгъанды.
{jcomments}
