- Кёчгюнчю, къайры бараса? Сеннге эшелондан узакъ кетерге эркинлик джокъду, терк ызынга къайт! – деб, олсагъатлай солдатла къуугъун этдиле. «Ызынга къайтмасанг, урлукъбуз», - деген магъанада автоматларындан кёкге-кёкге да атадыла. Алай а Мухаммат  къайтмады: Нюр-Ахмат аны аллына къараб турады; ол терк анга къайтыргъа керекди. Кёпюрню ортарагъына джетгенлей, къулакъ джанлары бла окъла джюзюб ётдюле. Алай а ол,  тохтамады.   Секириб, суугъа кёмюлдю  да, учду-кюйдю, джокъ болуб къалды. Солдатла ызындан атдыла. Алай а аны не кесин, не ёлюсюн кёрмедиле. Эшелон да аны кёргюнчю сакълай  турмады. Джолуна кетди…

Ёгеле

Адамны кёлюн къачыргъан сууукъ, дамсыз кюн эди. Алай а учу-къыйыры болмагъан кенг джерде орналгъан къазах элчикде адамла къозгъалыб эдиле. Къысыкъкёз, джассыбет джашчыкъла, орамланы ёрге-энгишге чабыб, хахайлай  эдиле:

- Уллу тишлери бла адам джейиучюле келедиле. Эшитмегенле, эшитигиз: уллу къалакъ тишлери бла адам джейиучюле келедиле. Сакъ болугъуз!..

- Эшитмегенле, эшитигиз: уллу тишлери бла адам джейиучюле келедиле. Къатларына джууукъ бармагъыз. Эшиклеригизни, терезелеригизни къаты этигиз, адам джейиучюлени кесигизге джууукъ да къоймагъыз,  къатларына да бармагъыз.
Уллу кишиле бла тиширыула да, юйлеринден  чыгъыб, андан-мындан, чалдышладан  къараб, ол адам ашаучуланы не затла болгъанларын кёзлери бла кёрюрге излегенча къарай эдиле. Узакъ, къыйын джол кёчгюнчюлени унукъгъанла, азгъынбетле этген эди. Алай болса да аланы тёгереккёз, акъбет ариу къанлы адамла болгъанлары хар нелеринден танылыб тура эди. Аланы кимин арбала бла, кимин, тюйюмчеклерин да къолларына алдырыб, джаяу сюрюб келедиле да, колхозну правлениесини аллында  тохтатыб, алайда бир аягъы болмагъан узун  кишиге ётдюре эдиле, малланы ётдюргенча. Ол да, аланы къауум-къауум этиб юлеше эди да, арлакъда сюелген эркишиле бла тиширыуладан экисин-ючюсюн чакъырыб:
- Серсенбай бла Аманбек, бу эки юйдегини  алайда юйге, бу юч юйдегини да анда юйге элтигиз, - деб буюра эди. Ала да, джукъ да айтмай, талай кюнню джолоучу болуб инджилген, джалан кийиниб сууукъсурагъан адамланы ызларындан тизиб, ол айтхан джерлеге элтиб келе эдиле.
Алай этиб, кёчгюнчюлени ары-бери ашыра тургъанлай, Хуштан аны аллына келиб сюелгенинде, ол адам анга: «Сизни ичигизде эркиши джокъ эди да, сен къайдан чыкъдынг?» - дегенча, анга джити къарады да, дюргенирек ауаз бла:
- Джуккаев ол сенмисе? – деб сорду.
- Менме, мубарак, - деди Хуштан, ол узун кишини тюбюнден ёрге къарай.
- Биргенге къатынынг Шышау, къызларынг Сарыбаш бла Мариям,  келининг Джуккаланы Асият – былайдагъыла бешеуленсиз. Бу къагъытда джазылгъаннга кёре уа, сиз  джетеулен болургъа керексиз. Мында джазылгъаны тюзмюдю? – деди бир аякълы, къолунда къагъытны кёргюзе.
- Алай а алайды, ёзге… - деб, Хуштан не эсе да айта тебрегенлей, аны къатында шиндикге олтуруб, къагъытлагъа къарай тургъан сары шинли киши, юсюнде кителини джагъасын тюзете, аны сёзюн бёлюб:
- Сыновья где? – деб сорду.
- Едут, - деди Хуштан, анга не деб джууаб берирге билмей.
- Я - ваш комендант. Моя фамилия Иванов. Как приедут, пусть сразу ко мне… Без опозданий. Понял, спецпереселенец Жуккаев?
- Понял.
- Ну и хорошо. Да ёще: двенадцатого числа каждого месяца все спецпереселенцы с десяти часов будут проходить регистрацию. Не забудьте приходить на эту регистрацию вовремя.
- Хорошо.
Комендант сёзюн бошагъанында, биягъы бир аякълы киши,  арлакъда беш адам  бла сюелген джаш тиширыугъа бурулду да:
- Айгюль, быланы Турсунбайны  къатында юйню ол уллуракъ бёлмесине элтиб кел, - деди.
- Барыбызны да бир бёлмеге джыяргъамы излейсе? – деди Хуштан, ары бурулуб, бир аякълыгъа соруулу къарай. – Ол бизге азлыкъ этерикди.
- Хар кимге бирер эркин юй берир мадарыбыз джокъду…
- Нек джокъду?
- Аны меннге нек сораса? Тамадалагъа сор, - деб, бир аякълы да къолу бла колхозну правлениесини юйю таба кёргюздю, ауазындан кимге эсе да ачыуланыб тургъаны таныла.
Андан сора Хуштан бир аякълы къазахлы бла ортаны айыра турмады. Юйдегисин да алыб, Айгюлню ызындан тебреди. Ол, аланы, орамны ёрге алыб барыб, бир къабыргъасы  джарылгъан топуракъбаш, топуракъпол юйчюкге элтиб:
- Ма мында джашарыкъсыз, - деб, ызына бурулуб кетди.   
- Аллах,  огъур бла кийир бу юйге, - деди Хуштан да, эшикден тыгъырыкъны ичине атлай.
- Амин! – деди Шышау да аны ызындан кире. Сора тёгерегине къараб:
 - Ичи асыры къарангыды. Терезени ол салам буштукъ тыгъылыб тургъан кёзюне мияла табыллыкъ тюлмюдю экен? Аны бизни бери келтириб кетген тиширыугъа сорургъа керек кёре эдим. Сарыбаш неда Мариям, къайсынг болса да, ол тиширыуну ызындан джетиб, аны бир айтырмы эдигиз?
- Аналары, бюгюн мияланы къой  да, бизге бир джукъ къабдырыр къайгъы эт. Ансы ач да, къарыусуз да болгъанбыз, - деди Хуштан, аллына атлаб, тюбюнден башына дери джарылгъан къабыргъагъа тирелиб салыннган люуюлдеуюк темир орундукъгъа олтура. – Биширир затынг бармыды?
Шышау, аны алай айтырын сакълаб тургъанча, хапчюклерини ичинден нартюх къапчыкъны чыгъартды да:
- Къайда, Мариям, алайда ол чоюнчугъунгу бери ал да, мындан аны бели бла бир асчы, - деди сюелиб, къараб тургъан къызына.
Мариям анасыны сёзюн джерге тюшюрмеди. Олсагъатлай огъуна чоюнчукъну алыб келиб, анга Шышау айтхан чакълы  бир нартюхчюк къуйду да,  биягъы анасына:
- Отунубуз, сууубуз джокъду. Анга уа не мадар этебиз? – деб сорду.
- Алай шойду. Аны да унутуб турама. Аталары, къалай этебиз? – деди Шышау, сагъышха сингиб олтургъан эрине бурулуб.
- Къайдам, - деди ол да, олтургъан  джеринден туруб, терезеден тышына къарай. – Тёгерекге джайылсакъ, джукъ табмазбызмы экен?
- Эшикде ашхам къарангы болгъанды, а киши. Билмеген, танымагъан джерингде къайры джайыллыкъса? Хоншугъа-тийреге барыб кёрюрмю эдинг?
Хуштанны кишиден джукъ тилегенден сюймези джокъ эди. Бир мадары болса, бу джол да барлыкъ тюл эди кечегиде танымагъан-билмеген адамындан отун-суу тилей. Алай а тёрт джанындан тёрт тиширыуну, бармасанг, ач да, сууукъ да болуб, инджилликбиз, дегенча къараб тургъанларын кёргенинде, огъай деялмады.
- Оллахий, тюз айтаса. Тыш къарамындан хоншубуз   келбетли адамча кёрюне эди. Анга бир барыб келейим. Ансы от этмей къойсакъ, кертиси бла да ач да, сууукъ да болуб, инджилликсиз. Кёресиз, иги кесекден бери от этилген болмаз, бу тыгъырыкъны ичи сууукъ тартыб турады, - деб, ол юйден акъыртын чыгъыб кетди. Бираздан Сарыбаш бла Мариямны чакъырыб, алагъа хоншусундан тилеб алгъан эки къучакъ отунун бериб да джиберди. Кёб турмай, кеси да джарым челек чакълы бир суу алыб келди.
- Аталары, къалыб кетдинг да, аллай бир заманны анда не эте эдинг? – деб сорду Хуштан эшикден киргенлей, аны аллына къараб тургъан Шышау.
- Бизни бери келтирирлерини аллы бла, «къралны джауларыдыла», «адам ашаучуладыла», деб, бизни юсюбюзден дунияны аманын къуйгъандыла да,  хоншубуз Турсун айтхандан, элчиле бизге алай сууукъ аны ючюн тюбегендиле.
- Атына къалай айтаса?
- Турсун.
- Турсуннга бизни аллай адамла болмагъаныбызны ангылаталдынгмы да?
- Къайдам. Биз аллай адамла болмагъаныбызны айтханымда, бираз джумушагъанча кёрюндю. Тепси джасаб, меннге шай ичирирге да изледи. Алай  а, шай ичерге башха кюн келирме, деб, мен унамадым.
- Нек?
- Сизни бу къуру юйде аллыма къаратыб турургъа сюймедим. Хы, мен бизни  муслиман халкъ  болгъаныбызны айтханымда, ол анга да бек къууанды.   Тамбла муслиман джашчыкълагъа суннет этеригин билдириб, мени кесини ол ишине къараргъа да чакъырды. Аллах айтса, джууукъ заманда былайыны халкъы бла арабыз иги боллукъду.
- Амин, - деди Шышау да, эрини ол хапарын эшитгенинде, бети джарыб. - Барлыкъмыса да?
- Къайры?
- Ол Турсун деген чакъыргъан джерге.
- Аллах айтса, барлыкъма.
Хуштан бла Шышау алай сёлеше тургъан заманда къызлары Сарыбаш бла Мариям, келинлери Асият, эрлай юйню ичин да джарашдырдыла, от этиб, джылытхан да этдиле. Джырна бишириб, андан да ашатдыла, арбазларында балий терекден джыртхан чапыракъларындан шай къайнатыб, андан да ичирдиле.
Эки ыйыкъдан асламгъа созулгъан азаб джолну дыгъар-дугъурундан къутулуб, шыкъыртсыз тыгъырыкъгъа тюшгенлери, джандетча, аламат кёрюнюб, будай саламдан этген джумушакъ мурджарларында рахат джукълаб къалдыла.
Алай башланды Хуштанны юйдегисини киши джуртлада джашауу.
Арадан бираз заман ётгенинде, элчиле, кёчгюнчюлени юслеринден чыкъгъан хапарланы терс хапарла болгъанларын ангылаб, башха тюрлю сёлеше эдиле.
- Была да бизнича адамладыла да, - дей эдиле ала, бетлери джарыб. Ол сёзлени да бир-бирлерине сюйюмчю айтханча айта эдиле.
Тюбеген джерлеринде: «Сиз бизни джеесингбе?» - деб, къарачай сабийлени ауузларына къараучу джашчыкъла бла къызчыкъла да, ала бла шох болуб, бирге ойнай эдиле, бир школгъа джюрюб, билим ала эдиле. Алай а кёчгюнчюле, Мыйыкълыны политикасына кёре уллу СССР-ни ёгелерине санала эдиле да,  къралны ичинде да, башха миллетли адамланы араларында да алкъын толу эркинликли инсанлагъа саналмай эдиле.
Къайтыу
Ингир бола, Нюр-Ахмат, Малкъардан къайтыб,  Кюкюртлюге джыйылды. Мында анга Хуштанны дорбуну да, стауаты да, биягъынлай, ата юйюча, джылы тюбедиле. Алай а Мухамматны келиб кёрмегенинде, дорбуннга кирлиги келмеди. Арбазны джолдан ташаракъ джеринде олтуруб, бираз солуду. «Джаны сау болса, ол бери келмей къаллыкъ тюлдю. Аллах, Сен аны бери чырмаусуз джый», - деди сора ол, ёрге туруб, джол таба къарай. Алай а джукъ кёрмеди. Ашхам болуб, кёз байланнган эди да, кёрюрча да тюл эди.
Эшикде сууукъ эди. Дорбуннга киргенинде уа, бетине джылы тылпыу урду. Ичи къарангы болса да, чыракъ-зат джандыра айланмады:   аны джарыгъын ол тёгерекде айланнган адам кёрюр деб къоркъду. Дорбунну бир къабыргъасыны къууушунда орнун, тюрт-мюрт эте джарашдырды да, тютюн бурургъа деб хурджунуна  узалды. Алай а: «Тютюн ийис таулада, артыкъ да бек ингирде бла эртденбла тёгерекге  дженгил да, узакъгъа да джайылады. Аны биле тургъанлайыма, не этерге тебрегенме экен?» - деб, къолун терк ызына алыб къойду. Малкъар бла Къарачайны ортасында экикюнлюк  джолну ётюб, бек арыгъан эди да, башы джастыкъ орнуна салыннган териге  тийгенлей джукълаб къалды.
Алай болгъанлыкъгъа джюрегини тынгысызлыгъы рахат джукъларгъа къоймады. Хар шыкъыртха сагъайыб, ол кечесин да тынгысыз ашырды. Эртденбла джатхан джеринден тургъанында да терек, къая артларындан къараб, тёгерегин бир аулаб чыкъды ансы, стауатдан узакъ кетмеди. Ол адетин артда да бузмады. Элде не бола тургъанын билир ючюн, барыб, уллу къаяны бир джанында  ёсген джайылтма нызы терекни ышыгъына олтуруб, атасындан къалгъан кёзюлдюреуюк бла Хурзукну башындан къарай турду ансы, джукъгъа чыкъмады. Дорбунну тёгерегинде таша джерледе бугъуна  ётдюрдю кюнлени. Мухамматны аллына къарагъанын а не тюнюнде, не кюнюнде унутмады.
Ол кюн да дорбунну бир джанында къарангыракъ джерге бугъунуб, сау кюнюн аны аллына къарай ашырды. Ингир ашхам болгъанында уа: «Бюгюн да келликча кёрюнмейди. Барайым да, бутларыма бир солуу алдырайым ансы, арыгъандыла да, джызылдаб, джанымдан  алдырадыла», - деб, ол дорбунуна бурулду. Ол кёзюуде  кимни эсе да джумушакъ эркиши ауазы къайдан эсе да джууукъдан:
- Нюр-Ахмат! – деб  таууш этди.
Ол тауушну эшитгенлей, Нюр-Ахматны башындан: «Тоба, астофируллах! Ол къычыргъан Мухаммат шойду да? Аны ауазы къулагъымамы келеди огъесе кесими келиб къалды?» - деген соруу ётдю да, ол, чартлаб чыгъыб, джолгъа къарады. Сора  гузаба-гузаба атлай, ёрге чыгъыб келген орта бойлудан онглуракъ адамны тюрсюнюн кёрдю да:
- Ой! – деб джууаб эте, абына-сюрюне, аны аллына чабды. Сора ол келген керти да абадан къарнашы болгъанын билгенинде:
- Келдингми, Мухаммат къарнашым! Джанынг сау болуб, сени мени джокъламай къоймазлыгъынгы  биле эдим, - деди ол, джетиб, кесин анга ата.
- Сора джангыз къарнашымы кесин мында къалай къоюб олтурлукъ эдим?  Келдим. Мындан ары бирге турлукъбуз! – деди Мухаммат да, къарнашын къаты къучакълай.
- Ой аферим къарнашыма! Бек къууандырдынг къайтыб келиб,  джашауунгдан къууан, къарнашым! – деб, Нюр-Ахмат да Мухамматны къайтарыб-къайтарыб къучакълады, кёзлерине джыламукъла ургъанын да джашырыб кюрешмей.
- Не ары чыгъар, не бери чыгъар мадарынг болмай, бекми къыйналдынг?
- Къарнашым, адамгъа эм уллу къыйынлыкъ табсыз кюнюнде джууугъу-тенги къатында болмай, кеси башына къалсады. Джанынг сау болуб, айтханымча, сен мени ташламазынга ажымсыз эдим да, ол кюч-къарыу бере эди ансы, мен бу арт кюнледе сынагъан инджиуню мени душманым да сынамасын! – деди Нюр-Ахмат, Мухамматны джангыдан къучакълай. – Сени къайтырынгы биле эдим да, ол къалдырды ансы, ёлмесем да, акъылымдан таярыкъ эдим. Алай болса да ол къызылджагъаланы къолларындан къалай ычхындынг?
- Къайсы эсе да бир суугъа  джетгенлей, поездни тохтатыб, кёчгюнчюлени хауагъа чыгъаргъан заманларында бет-къол джууаргъа баргъанча барыб,  суугъа секирдим да, аны бла къутулдум ансы…
- Атхан-зат этмей къойдуламы да?
- Атханны къой, юсюме айландырыб, автоматларындан  от да ачдыла, окъ да джаудурдула. Алай а, Аллах болушуб, аладан да, джолда дуния бла бир тыйгъычдан да хатасыз къутулуб келеме.
- Аллах-Аллах, не уллу къыйынлыкъдан къалгъанса! Неме уа…    Атамдан-анамдан а джукъ хапар билалдынгмы?
- Былайда тутханларында, мени да алагъа элтиб къошхан эдиле да, мен да ала бла бирге эдим...
- Асто, кертими айтаса?
- Керти айтмай, мен сени алдагъанмы этерикме? Ма ол уллу суугъа дери бирге бардыкъ. Алайда  мен бери къачдым, аланы уа алыб кетдиле.
- Къайры?
- Айтханларына кёре, Орта Азия таба.
- Нек?
- Чынты къаза сынатыргъа.
- Не ючюн?
- Поездде джюрюген сёзге кёре, Сталин бизни Гитлерге сатылгъансыз деб кёчюртгенди.
- Ким сатылгъанды Гитлерге?
- Бизни халкъыбыз.
- Ол дегенинг?
- Бизни халкъыбызны киши джерлеге аллай терслеу бла кёчюргендиле. Поездде айтханларына кёре, эшелонну ол сууну къатында да ичинде  адамларын  ол тенгизге къуюб, къырыр мурат бла тохтата айланнгандыла. Алай а Мыйыкълы унамагъанды да, ол этерге белгилеген мурдар ишлерин аны ючюн  этмегендиле.
- Аллах-Аллах, не аман хапар айтдынг! Поезд не болду да?
- Кетди.
- Бизникиле  бары да биргеми эдиле?
- Хо, бары да бирге эдиле. Къачарымы аллы бла сеннге къайтыр муратым болгъанын айтхан эдим да, анам сеннге уллу  салам айтырымы тилеген эди.