«Ання, ач болгъанма», - дейди сабий

Ичлери кёчгюнчюледен толу мал ташыучу вагонладан къуралгъан эшелон, темир джолда джыланча, чулгъана,  созула, къайры эсе да угулуб барады. Тышындан къарагъан адамгъа, ким  эсе да ызындан къуууб, ол  андан къачыб баргъанча кёрюнеди. Кече джокъ, кюндюз джокъ – тыкъыр, тыкъыр,  тыкъыр; дыгъар-дугъур, дыгъар-дугъур, дыгъар-дугъур…
Хуштан да юйдегиси бла эшиги, терезеси къаты этилген, ичинде   хауа джюрюмеген, тер,  не эсе да ачыгъан  ийис этген  аллай вагонланы биринде келеди.  Къатыны Шышау, къызлары Сарыбаш бла Мариям, джашы Мухаммат, аны къатыны Асият, вагонну бирси иелери: «Бизге бу азаб джолну къыйынлыгъындан къутулур кюн чыгъарыкъмыды экен?» - деб, аны юсюнден сагъыш этгенча, баштёбенле болуб олтурадыла. Ала бары да бу узакъ джолгъа чыкъгъан талай кюнню  ичинде къууаныуча, ышарыуча, кюлюуча сезимлени унутханча кёрюнедиле. Сёлешген да джокъду. Шошлукъну джангыз вагонну бир ол джанында, бир бу джанында, бир орта сюреминде сабийлени: «Ання, ач болгъанма, баппу бер», - деген магъанада  джылагъан тауушлары бла вагонну темир чархларыны ол биягъы дыгъар-дугъур, дыгъар-дугъур деген тауушлары бузадыла.
Хуштан, бир ол сабий тауушла чыкъгъан джерлеге, бир  Сталинни вагонну къабыргъасына джабышдырылгъан суратына кёз джетдире да, кеси кесине не эсе да  айта келеди. Быллай кюннге джетерикбиз деб аны - таулада эркин, азат ёсген адамны - джети джукълаб да акъылында болмагъанды.

- Бу ол Мыйыкълы дегенлери шойду да? – деб сорады бир заманда Хуштаннга  къатында хапчюк тюйюмчегине олтуруб келген токъ тиширыу, айтханымы киши эшитмесин дегенча, ауузун къолу бла джабыб сёлеше.
- Хо, олду, - дейди Хуштан.
- Бизни элибизден-джерибизден кёчюрюб алыб баргъанларын билемиди экен?
- Эгечим, ол билмей, ол айтмай, бу къралда джукъ этилмейди.
- Да сора аталары, къарнашлары, юй иелери къазауатда къан тёгюб айланнган бу джазыкъ сабийле бла тиширыуланы къачлары урур деб къоркъмай, былагъа бу артыкълыкъланы нек этдиреди да? Тюзлюкню сюйген адамды, дей эдиле да.
- Тюзлюкню сюйсе, алай этдирлик болмаз эди, - дейди Хуштан, ауазы неге эсе да ачыуланнган адамны ауазыча чыгъа. Сора, ары бурулуб, ол Мыйыкълыгъа: «Бу тиширыуну айтханын эшитемисе? Адамла сеннге бир тюзлюкчю башчыгъача къарайдыла. Сен а аланы джукъгъа да санамайса. Алай нек этесе, сен да адам инсан шойса да?» - деген магъанада джити къараб тохтады. Ол кёзюуде Мыйыкълы анга не ючюн эсе да кёл кенгдириб ышаргъанча кёрюндю да, Хуштан:  «Бу джазыкъ сабийле бла тиширыуланы ата-бабаларыны джерлеринден-эллеринден  къайры эсе да кёчюрюрге къарыуунгдан келгенинеми къууанаса, алай нек ышараса?» - деген сёзлени ичинден айтама деб, тышындан айтыб джиберди.
Шышау эри ол сёзлени кимге айтханын ангылады. Сора, бети кетиб,  тёгерегине къарады да, киши ала къайгъылы болмагъанын  кёргенинде:
- А киши, эслеб сёлеш. Терсинге урдуруб, биягъы сен бир палахха къаласа, - деб шыбырдады.
Ол Шышаугъа не эсе да айтыргъа  деб, ауузун ачды. Алай а кесинден узакъ болмай бир сабийни къычырыкъдан алыб джылагъанын эшитди да,  айтыргъа излегенин унутуб, ары къарады. Анда уа бир джаш тиширыуну эки джанында эки сабий олтура эдиле, бири да, аны къойнуна къысылыб, неле эсе да айтыб джылай эди. Ол тиширыу  да: «Шамил, этме былай. Майна кёресе, ач эселе да, башха сабийле сенича джылаб турмайдыла. Сен да тёз, кесинге айыб этдиресе», - дей эди, башчыгъын сылаб, джашчыгъына ариу айтыргъа  кюреше.
- Ачмы болгъанса, джигит? – деди Хуштан, джашчыкъны джылагъанына джаны ауруб.
Къарт киши эс бёлгенин кёргенинде, Шамилчик, джылагъанын къоюб, бурунчугъун тарта, анга сейир этиб къарады.
- Ай аферим ариу, тёзюмлю джашчыкъгъа!   Бираздан биягъы хантусларындан бир джукъ къабдырлыкъ болурла. Ма, иги джанымча, ары дери муну эме тур, - деди Хуштан, кёнчек хурджунундан шекер гыртчыкъла чыгъарыб, бирин Шамилчикге бере. – Бу эки джигит да сени къарнашчыкъларынгмыдыла?
- Хо, - деди Шамилчик, биягъынлай бурунчугъун тарта.
 – Атларыгъыз къалайдыла?
- Мен Хасанма, - деди тиширыуну онг джанында олтургъан къаракёз джашчыкъ.
- Сени атынг а къалайды? – деб сорду  Хуштан, тиширыуну сол джанында олтургъан, ол бирича, къаракёз ариу джашчыкъгъа бурулуб.
- Хусей, - деди ол. – Хасан бла мен эгизлебиз.
- Алаймыды?
- Хо, алайды. Алай а мен  андан уллума.
- Ай аферим-аферим эгиз къарнашчыкълагъа! Аны ючюн ушайсыз сиз бир-биригизге алай шашмай. Магъыз сизге да бирерчик  берейим, - деди Хуштан, эки къарнашчыкъгъа да бирер татлычыкъ узата. Алай а джашчыкъла, къарт берген шекер гыртчыкъланы алыргъа унамай, аналарына соруулу къараб тохтадыла. Аналары, аланы кесине алай нек къарагъанларын ангылаб:
- Алыгъыз, - деди.
- Къызым, ючюсю да сеникилемидиле?
- Хо, - деди тиширыу, бир терслик этиб, аны ючюн уялгъанча, бети къызара. – Юйден чыгъарыргъа келгенлеринде, джунчудукъ да, былагъа къабдыра барыргъа джукъ алалмадыкъ. Ол себебден…
- Аталары къайдады?
- Быланы аталары да, мени кесими атам бла аны эки къарнашы да къазауатдадыла. Анамы къарнашыны уа бизни бери ашырырларыны аллы бла къара къагъыты келген эди. 
- Аллах рахмат этсин. Юч быллай ууакъ сабийге къарагъан къыйын болур? Биргенге болушур адамынг  бармыды?
- Барды. Кесими анам да, къайын анам бла къайын къызым да бу вагондадыла. Орун болмай, бирери бирер джерге тюшгендиле да, бир бек керек болмасала, бери чакъырыб кюрешмейме.
- Ай аферим эгечиме! – деди къарт, ол тиширыучукъну кёлюн кёлтюрюрге излеб. – Къоркъмагъыз, Аллах айтса, бу къазауат да тохтар, биз да ызыбызгъа къайтыб къууанырбыз.
Хуштанны ол ючюсюне бир затчыкъла тутдургъанын кёргенлеринде, вагонну джер-джеринден башха сабийле да, ач болгъанларын айтыб, джылаб башладыла.  Ол кёзюуде вагонну ичи сабий сарын таууш эте эди. Алагъа не бла болушургъа билмей, Хуштан, къулакълары дууулдай,  тёгерегине дыгалас этиб къарады. Сора кёзлери биягъы суратдан къарагъан Мыйыкълыны кёзлери бла тюбешдиле да, ол  кесини акъылында  анга: «Огъай, бир айт: бу гюнахсыз тиширыула бла сабийлени ата-бабаларыны джерлеринден-эллеринден къайры эсе да не терсликлери ючюн къобарыб алыб бараса? Сени ол зулму ишинги  Аллах бир заманда да кечмезин къалай ангыламайса?» - деб къычырды. Аны кесини акъылында алай айтыб къычыргъанын а, айхай да, киши  да эшитмеди. Мыйыкълыны сураты уа, эшитирча къулагъы, кёрюрча кёзю болмаса да, ангылагъанча, къашын-башын биягъындан да бек тюйюб къарагъанча кёрюндю. Къулагъына да аны: «Сен, аны къой да, меннге бир айт: къралны алача уланлары, туугъан джерлери ючюн душманнга къаршчы сюелиб, къан тёге тургъан заманда сени джашларынг ол сыйлы борчну толтуруудан баш джанлатыб нек айланадыла?» - деб къыджырагъаны келгенча болду.
Хуштан Мыйыкълыны ол соргъанына не деб джууаб берсин?
Айхай да, Мыйыкълы айтхан тюздю: туугъан джерине къоркъуу тюшген кюн керти эркиши, къолуна сауут алыб, аны душмандан  къорууларгъа борчлуду. Ёмюрледен бери да алай болуб келгенди, мындан ары да алай болуб турлукъду.
Къазауат чыкъгъанында, Нюр-Ахматны да ашыргъан эдиле урушха.  Не келсин, джолу болмагъан эди.  Фашист самолётла, башхала бла бирге аны къазауатха алыб баргъан поездни,  ызындан джетиб, юсюне бомбаланы къуйгъан эдиле да, пара-чарасын чыгъаргъан эдиле. Аны себебли кёбле алайда огъуна къырылгъан эдиле. Сау къалгъанла да, киши ала къайгъылы болмагъаны амалтын  къайры барыргъа, не этерге билмей, сау ыйыкъны алайда тентек болуб тургъан эдиле. Бир кюн а: «Тамбла неда бюрсюкюн немцала былайгъа джетерикдиле. Аланы къолларына тюшерге сюймеген баш мадарын кёрсюн», - деген къуугъун этилген эди да, Нюр-Ахмат да, джаны саулай, элине-джерине джыйылыргъа излеб, Къарачай джанына баргъанлагъа къошулуб, джолгъа чыкъгъан эди. Бир улоу табханына мине, бир джаяу келе, Къарачайгъа да джетген эди. Алай а аны къайтханы Хуштанны къууандырмагъан эди.
- Излеген болмазса ансы, сен биргесине къазауат этерча бир аскер бёлек табмай къаллыкъ тюл эдинг, - деб, гурушха этиб сёлешген эди анга. Сора кёз тюблери бла къараб туруб. - Сеничала дагъыда болгъанча айтадыла. Сизни оноуугъузну этерик болурла.  Ары дери къошха чыкъ да, Мухаммат бла бирге ол малчыкълагъа къарай тур. Джангыдан къазауатха иер амал этиб, сени да излеселе, мен аны сеннге адам джибериб неда кесим джетиб билдирирме, - деген эди.
Нюр-Ахмат да андан сора элде туракълай турмагъан эди, къошха чыгъыб кетген эди. Арадан ай чакълы ётерге  элден Хусей деб бир джаш келген эди да, Нюр-Ахматны Советге чакъыргъанларын айтхан эди.
- Къазауатхамы ашырлыкъдыла экен? – деб соргъан  эди Нюр-Ахмат  анга.
- Къайдам. Ол заманда къазауатха кетиб, ызларына къайтыб келгенлени кимлерин джангыдан уруш этерге джибередиле; кимлерин да дезертирлеге чыгъарыб, тюрмелеге ашырадыла, - деб Хусей да эшитгенича, билгенича, экили   джууаб берген эди.
 Нюр-Ахмат да, аны айтханындан кесича оюм этген эди да:
- Мухаммат, мени бла бирге турургъа сюе эсенг, кел экибиз да Малкъар джанында таулагъа чыгъайыкъ да кетейик. Ансы мени, дезертирге санаб тутсала, сеннге да игилик этерик тюлдюле, - деген эди.
Мухаммат кичи къарнашыны айтханын тюзге санамагъан эди. Ёзге анга къаршчы болуб да кюрешмеген эди. Аны биргесине Малкъар джанына кетиб къалгъан эди. Ала андан немцала келгенлеринде да, къысталгъанларында да, артда да  тюшмеген эдиле. Ким биледи, ол кече кёрген тюшлерин кёрмеселе, ала андан сора да  турлукъ болур эдиле таулада алай…
Вагонну  къабыргъасында тешикден  тышына къараб келген орта бойлу токъ тиширыу:
- Къайсы эсе да бир уллу суугъа джетдик, - деб, аны ол сагъышындан бёлдю. – Не эсе да солдатла да джолну эки джанына тизилгендиле…
- Поездни тохтата айлана болурла, – деди сакъалы кёбден бери джюлюнмеген узун къуу киши, тиширыуну ол хапарын эшитгенинде, олтургъан джеринден ёрге тура.
- Аллах айтыб, ол сууну къатында уа бир тохтатха эдиле! - деди бир сыйдам бетли джаш  тиширыу да. – Бир да къуруса да бир бет-къол джууар эдик.  Ансы…
Кертисинде да паровозу бир-эки кере сызгъырды да, поезд, арлакъ  барыб, сууну кёпюрюню къатында тохтады. Адамла да эшикге къотарылыр мурат бла ёрге-ёрге турдула. Алай а вагонну эшиклери олсагъатлай ачылыб къалмадыла.
 «Ёлгенле кёб болуб, аланы тышына чыгъара болурла. Ансы поезд станция-зат болмагъан джерде тохтамаучанды», - деди Хуштан, болумну кесича ангылаб.
-  Солдатла вагонладан нелеге  эсе да чырмалгъан бир затланы тюшюрюб, арбалагъа джюклейдиле, - деди биягъы тиширыу, Хуштанны джорасыны тюзлюгюне шагъатлыкъ этгенча сёлеше. Хуштан да ичинден: «Бу джазыкъла да  топуракъ юлюшлерин эллеринден-джерлеринден узакъда табдыла эсе да, Аллахны рахматында болсунла», - деди. Къыбыла джанына бурулуб, алагъа ичинден дууа да окъуду. Алайсыз да мугур болуб келген кёчгюнчюлени кёллерин андан да аман этмез ючюн, тышындан джукъ айтмады.
Бираздан а эшикле ачылыб, адамла эшикге къотарылдыла. Ол кёзюуде Мухаммат да, къысыла келиб, анасыны къулагъына:
- Таб тюшсе, мен былайдан къачарыкъма, - деб шыбырдады.
- Къайры? – деди Шышау, анга илгеннгенча къарай.
- Нюр-Ахматха. Ол кече сайын тюшюмде: «Мени мында джангыз кесими къоюб кетиб, сен мени нек джокъламай тураса?» - деб соргъанлай турады. Мен, ызыма къайтыб, аны бла бирге болургъа керекме.
-  Атангдан разылыкъ алгъанмыса да?
- Огъай. Бусагъатда мени аны юсюнден атам бла сёлеше турургъа заманым джокъду. Аллах айтса, Кавказда джангыдан тюбеб да къалырбыз. Атама саламымы айтырса, - деб, Мухаммат, вагондан тюшюб, дженгил-дженгил атлай, кёпюр таба  бурулуб кетди.
Шышау аны тохтатама деб кюрешмеди. «Бар, джашым, бар. Атанг бла мен къарт болгъанбыз, ол себебден бизден Нюр-Ахматха хайыр боллукъ тюлдю. Сен а бар, Аллах джол берсин. Бирге болугъуз», - деди ичинден ол, аны джыламукъла ургъан кёзлери бла ашыра.