Ал сёзню орнуна

Бизни халкъда хурзукчу Джуккаланы Хуштан бла аны джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахматны бир джанындан Робинзон Крузону хапарларын унутдургъан сейир, экинчи джанындан кёзлеге джыламукъла урдургъан  джарсыулу къадарларын эшитмеген хазна адам болмаз. Алай а халкъыбызны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген заманларында аланы бир-бирлеринден къалай айырылгъанларын, Мухаммат бла Нюр-Ахматны мында къалай къалгъанларын, онтёрт джылны узагъына таулада къалай кечиннгенлерин кёбле билмейдиле. Ол экисини  юслеринден а  тюрлю-тюрлю хапарла джюрюйдюле. Арадан кёб заман кетгени амалтын бюгюн аланы къайсылары тюз, къайсылары терс болгъанларын айырыргъа тынч тюлдю.
Газет окъуучуладан кёбле Джуккаланы Хуштанны эмда аны джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахматны юслеринден «Къарачайда» хапар джазарыбызны излеб турсала да, ол джууаблы ишни бойнубузгъа алыргъа  базмай эдик. Не джашырыу, тутуб алыб, аллай хапар джазарча материалыбыз да  джокъ эди.
Мындан алда уа сакъламагъан затым болду: редакциягъа былай келгенлей, биргесине да бир ушагъыулу джаш бла газетибизни  алгъыннгы къуллукъчусу Исаланы Азий, тюбеди да, джарыкъ саламлашды.
- Мусса бла мени сеннге бир уллу тилегибиз болуб келгенбиз, - деди  сора ол, къатында сюелген  джашха къарай.

- Не тилегигиз?
- Ол Джуккаланы Хуштан бла аны джашларыны хапарларын эшитгенсе да?
- Ким Джуккаланы Хуштанны джашларыны хапарларын?
- Ай юйюнге, къарачайлыланы Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрген заманларында, мында къалыб, таулада онтёрт джылны тургъан джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахматны хапарларын.
- Иги да эшитеме! Сора уа?
- Сора уа газетде аталары Хуштанны юсюнден да, аны ол эки джашыны   юслеринден да бир джукъ джазылса эди. Ансы, биз хурзукчула болгъаныбыз ючюнмюдю да, баргъан-джюрюген джерибизде адамла бизден аланы хапарларын сормай къоймайдыла. Бир джукъ джазсанг а аланы юслеринден, деб келгенбиз сеннге.
- Да аланы юслеринден хапар сорур адам къалгъан болмаз? Мен эшитген тюз эсе, гюнахлары къурусун, Хуштан да, аны джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахмат да ауушхандыла…
- Тюз айтаса, ала бары да керти дуниягъа кетгендиле, Аллахны рахматында болсунла. Алай а Аллахны игилигинден  аланы юслеринден хапар айтхан  адамла алкъын табыладыла.  Биз, аланы бир къаууму бла тюбешиб,  ала айтхан   хапарланы  камерагъа алыб баргъанбыз. Бюгюн ол хапарланы, флешкагъа джазыб, сеннге алыб келгенбиз. Энтда айланныкъбыз эллеге, аланы юслеринден хапар джыя, - деди Азий, столну юсюнде къурулуб тургъан компьютерни къолу бла кёргюзе. -  Ишлеймиди?
- Ишлейди.
- Сора къайда, Мусса, флешкангы бер да, къарамагъа къойчу. Ишни андан арысыны юсюнден ол анда джазылгъан материалла бла шагъырей болгъандан сора сёлеширбиз.
Кертиси бла да флешкагъа Джуккаланы Хуштанны, аны джашлары Мухаммат бла Нюр-Ахматны юслеринден онла бла адамланы айтханлары джазылыбдыла. Алагъа  тынгылаб башлагъанлай, кёзюме Хуштан бла аны эки джашыны  ол заманда ётген къыйын, азаблы джашауларыны юзюклери кёрюнюб тебредиле.

Хуштан

Бара-баргъанда башхалагъа ушамагъан адамны юсюнден айтылгъан хапар джомакъгъа бурулуб да кетеди. Хуштанны хапары  да  алайыракъды. Ол себебден бюгюн аны юсюнден айтылгъан хапарланы къайсылары керти, къайсылары къурашдырылгъан хапарла болгъанларын айырыргъа тынч тюлдю.
Алайды да, ауузда джюрюген хапарлагъа кёре Хуштан къарамсыз, ёзге кючю-къарыуу, батырлыгъы болгъан джарыкъ, оюнчу, къолундан  не да келген орта бойлудан эслирек бал бетли гыртчы киши болгъанды. Бирле айтхандан, ол, 108, бирле айтхандан 114 джыл джашаб, 1963-чю джыл Хурзук элде ауушханды. Къабыры да андады.
Совет власть орналгъынчы заманнга дери джыллада Хуштанны Лабаны джайлыкъларын  толтуруб джайылгъан къой, тууар сюрюулери, джылкъысы  болгъанды. Ол, аланы къурар ючюн, джай кечеледе, бёрюле бла мал урлаучула уугъа айланнган заманлада шкогун къолундан тюшюрмей, гёзет этгенди. Ёзенледе, къулакълада джанлы улуучу къыш кечеледе да аны кёзюне джукъу кирмегенди.   Исси кёзюуде салкъыннга ышырыб, сууукъ заманда ышыкъ кюнбетлеге джайыб кютгенди ол малларын. Ачы сууукълада ол аланы, джай чалыб джыйгъан ариу ийисли биченинден ашата, джылы дорбунлада  тутханды. Артда мал сюрюулери, ызларындан къарагъан адамла алларын кёрмезча уллула болгъанларында уа, ол аланы кютерге адамла алгъанды. Аланы хакъларын да иркле бла, ачха бла табдырыб тургъанды. Андан да озуб, Хуштан Къарачайда джолла, джашау-турмуш магъаналы башха затла ишлерге да уллу ачха болушлукъ этиб тургъанын  айтадыла. Кёбле шагъатлыкъ этгенден, къуру кёпюрле ишлеу бла, джолланы тюзетиу бла кюрешген адамлагъа, къой малланы айтмай, 28 уллу тууар малын кесиб ашатханды.
Иши аллына уруб тебреген адамны уа, шоху болгъаныча,  джауу да болмай къалмайды. Хуштанны да болгъандыла, шохларыча,  малына, мюлкюне зарланнганла. Къолунда чыры болгъаны ючюн кесин кёрюб болмагъанла.
Бир джолда ол, эки чархлы ёгюз арбасына дуния бла бир къатыкъ  джюклеб, Лабадан Хурзукга келе тургъанды.   Преграднаны туурасына чыкъгъанында уа,  тохтаб, сенек саблыкъ алыргъа   алайда чегетчикге киргенди. Андан чыкъса – арбасыны къатында юч атлы сакълаб тура. Ала, Хуштанны ёлтюрюр акъыл бла келиб, сакълаб тургъандыла алайда. Хуштанны уа андан хапары болмагъанды. Ол, онг къолун джюрегине салыб, ала бла джылы саламлашады да, арбасына мине тебрейди. Ол кёзюуде ючеуленни бири нёгерлерине: «Бу джол биз муну элине-джерине  джиберирге керек тюлбюз.  Ёлтюрейик да, экинчи бери келмезча этейик.  Кесин да тонар ючюн ёлтюрюлгенча кёргюзюр ючюн, ол ариу белибауун, къамасын, арбасын, ёгюзлерин, биргесине элтген джюгюн алайыкъ да, джанлайыкъ да кетейик», - дейди. Аны айтханын эки нёгери  да джакълайдыла. Сора аланы ючюсю, юч джанындан чабыб, аны тарбуууннга тыядыла. Алай а Аллах буюргъан аууз къабыны тауусулгъан болмаз эди, ётлю, эбли  киши, арбасында билек агъачны сермеб алыб, аны бла-аны бла уруб, экисин атларындан агъызады да, ючюнчюлерине мыллык атады. Алай а   ючюнчюлери,   ол экисича  болмаз ючюн, тюбюнде атын стансе таба бурады да, ёлюм къара къачады. Артда, сюд этедиле да, кесин къоруулайма деб, кючю бла асыры «чомарт хайырланнганды деб», уллу тюрме болджал бериб, Хуштанны Сибирге ашырадыла. Анда уа, тюрме азабын да бардырта,  аны Федоров Иван Иванович деб бир джолгъа 128 ёгюзню джекдирген бай кишиге  джумушчу да этедиле. Иван Иванович а, табыш иш бла кюрешген акъыллы тюз адам болгъанды. Ол, мал кесдириб, тюкенлеринде эт да, этден этилген тюрлю-тюрлю ашарыкъ затла да сатдыргъанды. Малны ичин, аягъын-башын а джукъгъа хайырландыртмагъанды, итлеге атдырыб баргъанды. Хуштан, къасабчыланы алай этгенлерин кёргенинде, джукъ да айтмай, аланы  тышына элтиб атаргъа хазырлагъан затларын  алыб келиб, аладан сохта-джёрме, башха затла этиб, аладан кеси да ашагъанды, башхалагъа да ашатханды. Тёгерегинде адамлагъа да бергенди. Ала да ол эт ашарыкъланы джаратыб ашагъандыла. Аны ол хапары хоншугъа-тийреге да джайылады, бийге да джетеди. Федоров ол хазырлагъан затлагъа къарай келеди.
- Была  не затладыла?  – деб сорады кеси да, джёрмелени, сохталаны кёргенлей.
- Кавказда малны ичин, аягъын-башын атмайдыла. Аладан ма былача тюрлю-тюрлю аламат, татымлы ашарыкъла этедиле. Аланы уллу-гитче да сюйюб ашайды, - дейди Хуштан, бишириб, хазыр этиб тургъан джёрмелеринден, сохталарындан-затларындан тилимдиле кесиб алыб, сахан табакъ бла бирни Иван Ивановични аллына келтириб сала. – Халалыгъыз болсун,  татыуларын кёрюгюз.
Федоров огъайлаб кюрешмейди. Стол джанына олтуруб, эм алгъа сохтаны татыуун кёреди, экинчи да джёрмеге кёчеди. Эки ашарыкъны да бек джаратады.
- Адам сюйюб ашарча затладыла, - дейди сора ол, Хуштаннга кёк кёзлерин ышартыб  къарай. – Кавказда малны ичинден, башындан-аягъындан быллай ашарыкъла этибми ашайдыла?
- Хо, Кавказда, артыкъ да бек бизде, Къарачайда, малны ичин-башын, аягъын атмайдыла. Ма быллай ашарыкъла этиб ашайдыла. Была кеслери да бизде сыйлы ашарыкълагъа саналадыла.
- Аламат-аламат, - дейди Федоров, орнундан ёрге къоба. - Сен меннге былайда кесилген малланы ичлеринден, аякъларындан-башларындан  быллай ашарыкъла этиб тураллыкъмыса?
- Нек туралмайма? Турурма, - дейди Хуштан.
- Да сора бюгюнден ары сен мени къасабчым да бол, быллай ашарыкъла этиб да тур, - дейди Иван Иванович, келишдик деген магъанада аны къолун тута.
Алай бла Хуштан Федоровну  къасабчысы да болады, сохта-джёрме этиб да турады. Тутмакъ болджалы бошалгъанында уа, ол,  аны кабинетине  чакъырады да, келгенинде, барыб, къатына олтуруб, аны джашауундан, ишинден хапар сорады.