Онтёрт джылны тыш джуртлада зор кюнлени сынадыкъ,
Джаханимни азабларын бу дунияда сынадыкъ.
Ачлыкъ, ауруу, джаланнгачлыкъ кёбюбюзню джутдула,
Тюзлюк хорлаб, сау къалгъанла Кавказгъа джол тутдула.
Джаханимни азабларын бу дунияда сынадыкъ.
Ачлыкъ, ауруу, джаланнгачлыкъ кёбюбюзню джутдула,
Тюзлюк хорлаб, сау къалгъанла Кавказгъа джол тутдула.
(Ёзденланы Ш.)
Къарачайны къара кюнлерини юсюнден айтылыр, джазылыр ючюн къалмагъанды. Аны юсюнден джырла, назмула, китабла, кинола да бардыла. Мен да кесими къарт атам бла къарт анамы кёчгюнчюлюкде кёрген, чекген къыйынлыкъларыны юсюнден джазаргъа излейме. 1943-чю джыл, ноябрны 2-де саулай къарачай халкъны ёмюрле бла джашаб келген джуртундан зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюредиле. Мени къарт анам Мамчуланы Наныугъа (ата тукъуму Сюйюнчладанды) олсагъатда он джыл болгъанды. Ала юйдегилери бла Тёбен Марада джашагъандыла. Кёчген кюнлерини юсюнден хапар айтса, къарт анам джыламай къоймай эди.
«Бизни юйдегибизде беш бала, атам, анам бар эдик, дагъыда эки къарт анам бла эки къарт атам да сау эдиле. Къазауат башланнганында, атам ары кетеди. Саулугъу къарыусуз болгъаны амалтын, аны комиссовать этиб, юйге иедиле. Джангы къошунбаш юйчюк ишлеген эдиле, джашауубузну джокъ эди хатасы. Худжу кёчгюнчюлюк болмаса, мени тул-тубанча бир адамым боллукъ эди. Юч анам, юч атам, беш бала, дагъыда талай джууугъубуз кёчюрюлген эдик Орта Азиягъа. Андан а, къуру мен бла бир къарнашчыгъым сау къайтдыкъ. Ол кюн эртденбла эшикле къаты дюнгюрдейдиле да, атам эшиклени ачса, автоматлары бла солдатла юйге кириб, «дженгил хазырланыб чыгъыгъыз» деб, буйрукъ бередиле. Мен юйдегиде эм тамада, менден гитче да тёрт бала, эм гитчечигибиз джангы туууб тура эди. Анам джарлы джунчуб, не алыргъа, не этерге билмей къалгъан эди. Бизни кёчюре келгенлени бири, Аллахы болгъан адам болур эди, анам хапчюк джыяргъа чабса, гёнледе нартюхню бармагъы бла кёргюзтюб, андан алдыргъан эди, бир фляга тузлукъну да алгъан эдик. Эсимдеди, джолда бара, ичи кюйген халкъ андан ичиб баргъанлары. Башха хазна джукъ алдырмагъан эдиле. Бизни сюрюб, элни ортасына джыядыла. Дуния къычырыкъ, джылау, не болгъанын, нек джыйгъанларын, нек кёчюргенлерин киши ангыламай эди. Къарт анам Биба малланы эшиклерин ачыб келейим, деб тебрейди да, аны да хыны этиб иймейдиле. Талай замандан бир уллу машинала келедиле, бизни алагъа миндириб, Джёгетейде темир джол станциягъа къуядыла.
Алайдан да мал ташыгъан вагонлагъа джюклеб ашырадыла. Тёгерегибизни солдатла автоматлары бла алыб, джукъгъа тебдирмей эдиле. Джарлы миллет къайры баргъаныбызны да билмей бара эдик. Джолда бек къыйналгъан эдик, эшикге иймей эдиле. Ачдан, сууукъдан да инджилиб, талай кюнден бизни бир тюрлю джерге къотардыла. Алайда барыбызны да хамамгъа урдула. Эсимдеди бир бек сууукъ болгъаныбыз. Кече алайда къалабыз. Атам бла анам табхан затлары бла бизни джабаргъа кюреше эдиле. Суу чачларыбыз бузлаб, юшюб тангнга кючден чыкъгъан эдик. Ол кече огъуна табхан болур эдиле миллетни кёбюсю ауруу. Эртденбласында арбала бла бизни джер-джерге чачдыла. Биз Романовка деб бир элге тюшдюк. Эки-юч кюнден эм гитчечигибиз ёлдю. Атам да тёшек болду, ол да кёб турмай ауушхан эди. Анам джарлы, бизни сау къалдырыр ючюн, биргесине алгъан затларын ашарыкъгъа ауушдура эди. Кямарын, тюймесин да бир кесек нартюх бла гардошха ауушдургъан эди. Кюмюш токъмакълары бла тикген джаулугъу бар эди да, аны токъмакъларын къабарыкъгъа ауушдуруб бошагъан эди.
Не кюрешди эсе да, дагъыда эки къызчыгъыбыз ёлдюле. Тыбырда джангыз къарнашчыгъым бла мен къалдыкъ. Кёрген къыйынлыгъы татыгъан болур эди, анам да ауруб, тёшекге тюшдю. Анамы эки эгечи Анисат бла Хабибатны баш иелери къазауатда, кеслери да кёчгюнчюлюкде ёлген эдиле. Анисатны юч джыл болгъан кьызчыгъы Саша бла Хабибатны да беш джыл болгъан къызчыгъы Хаулат къалгъан эдиле. Къарт аталарым бла къарт аналарым да къырылгъан эдиле. 1946-чы джыл анам да ауушады. Мени да, гитче къарнашчыгъым Хамитни, Сашаны, Хаулатны да аналарыбызны къарнашы Алий бла аны юй бийчеси Разият асырайдыла. Алий тири, джигит, акъыллы адам, кече-кюн демей ишлеб, бизни джаныбызны сакълагъанды. Разиятны эгечинден туугъан къызчыкъ Баблина да бизни бла эди. Беш ёксюзню да Алий бла Разият сау къалдыргъандыла.
Мен барындан да тамада эдим. Разият бла мен, кече джау чыракъны тюбюнде тангнга дери мамукъдан ийириб, къулакълы джаулукъла, къол къабла, чындайла этиб, аланы сата эдик. Мен бла Баблинагъа Алий бир паёк чюгюндюр алгъан эди да, биз да уллула бла тенг аны ишлей эдик. Анга да будай бла шекер берген эдиле. Джашауубуз маджал болуб, ачлыкъны унута башладыкъ, алай а, тапхада гырджын къалыб кёрюрбюзмю деб, кёб кюнню айтханбыз. Аны юсюне да комендантны къыйынлыгъы бла джукъгъа чыгъаргъа эркинлик джокъ эди. Биринчи джылладача болмай, сау къалгъанла урунуб, иги ишлеб, иги джашаб тебредик. Бир кесек сыйыбызны да кёре башладыла. Мен сабий болуб кёлтюрген эдим ол къадар къыйынлыкъны, ансы билмейме къалай сау къалгъан эдим», - деб хапар айта эди къарт анам Наныу.
Мени къарт атам Назир да къазауатны, кёчгюнчюлюкню да къыйынлыкъларын артыгъы бла сынагъанды. Ол да, эки къарнашы да къазауатда къан тёге тургъан заманда, атасы Юсюб бла анасы Дарина алты балалары бла Орта Азиягъа сюрюледиле. Къарт атам ауур джаралы болуб, талай айны госпиталлада джатыб, кючден сау къалыб, костыллеге таяныб, туугъан джуртуна келеди, Къарачайны кёчгенинден да хапары болмай. Баталпашинскеде НКВД-ны тюрмесинде юч кюнню соруу алыб тутадыла. «Джесирликде да сынмагъан эдим аллай бир», - деб айтыучан эди аттям. Артда аны да поездге миндириб, Къазахстаннга ашырадыла. Анда къарачайлыла юретиб, адамлары джашагъан Пахта-Аралгъа келеди. Миллет ачдан кёбюб, уллу къыйынлыкъ джетиб, атасы, анасы, бир къарнашчыгъы ёлюб, къалгъанлары да кючден баш кечиндире тургъанларын кёргенди. Къарт атама фронтовик болгъаны себебли паёкчукъ бере эдиле. Абаданыракъла мамукъда, чюгюндюрде, бирери бирер джерде ишлегендиле. Къарт атам къазауатха дери устаз болуб тургъанды. Анда да школгъа джарашханды. Халал урунуб, сый да табады.
Къарт атам Назир бла къарт анам Наныу уллу юйдегини аякъ юсюне саладыла. Кеслерини да тёрт балалары Къазахстанда тууады. 1957-чи джыл ала да бютеу миллетлери бла джуртларына кёчюб келедиле. Огъары Марада анда-мында бир сау юй къалыб, была Хаджирлери деб ногъайлыланы бир бёлмелерине киредиле. Юй ишлеб, ары кёчедиле, насыблы джашаб башлайдыла. Мени къарт атам Назир бла къарт анам Наныу джети сабийни ёсдюргендиле, барысына да баш билим бергендиле. Ала бары да юйдегили болуб, бирери бирер джерде ишлейдиле.
Аття Марада школда устаз болуб, артда 28 джылны школну директору болуб тургъанды. Къазауатны, урунууну да ветераны эди. Бек уллу сыйы болгъан адам эди. Кёб кърал саугъасы да бар эди. Аттям бла анням туугъанларына, туудукъларына къууана, туугъан джуртларында уллу юйдегибизге дагъан, билек болуб, терен къартлыкъгъа дери джашагъандыла. Бюгюнлюкде бизни бек сюйген, огъурлу къарт атам бла къарт анам керти дуниягъа кетгендиле. Аллах аланы джандетли этсин. Кёб тилек тилей эдиле ала, алай а хаман айтыучу тилеклери бу эди: «Аллах хар инсанны да къазауат бла джуртсуз къалгъан къыйынлыкъладан сакъласын». Бюгюнлюкде къарачай миллетим туугъан джуртунда насыблы джашау этеди. Кёчгюнчюлюкде миллетге джетген къыйынлыкъ а ёмюрде да унутуллукъ тюлдю.
«Бизни юйдегибизде беш бала, атам, анам бар эдик, дагъыда эки къарт анам бла эки къарт атам да сау эдиле. Къазауат башланнганында, атам ары кетеди. Саулугъу къарыусуз болгъаны амалтын, аны комиссовать этиб, юйге иедиле. Джангы къошунбаш юйчюк ишлеген эдиле, джашауубузну джокъ эди хатасы. Худжу кёчгюнчюлюк болмаса, мени тул-тубанча бир адамым боллукъ эди. Юч анам, юч атам, беш бала, дагъыда талай джууугъубуз кёчюрюлген эдик Орта Азиягъа. Андан а, къуру мен бла бир къарнашчыгъым сау къайтдыкъ. Ол кюн эртденбла эшикле къаты дюнгюрдейдиле да, атам эшиклени ачса, автоматлары бла солдатла юйге кириб, «дженгил хазырланыб чыгъыгъыз» деб, буйрукъ бередиле. Мен юйдегиде эм тамада, менден гитче да тёрт бала, эм гитчечигибиз джангы туууб тура эди. Анам джарлы джунчуб, не алыргъа, не этерге билмей къалгъан эди. Бизни кёчюре келгенлени бири, Аллахы болгъан адам болур эди, анам хапчюк джыяргъа чабса, гёнледе нартюхню бармагъы бла кёргюзтюб, андан алдыргъан эди, бир фляга тузлукъну да алгъан эдик. Эсимдеди, джолда бара, ичи кюйген халкъ андан ичиб баргъанлары. Башха хазна джукъ алдырмагъан эдиле. Бизни сюрюб, элни ортасына джыядыла. Дуния къычырыкъ, джылау, не болгъанын, нек джыйгъанларын, нек кёчюргенлерин киши ангыламай эди. Къарт анам Биба малланы эшиклерин ачыб келейим, деб тебрейди да, аны да хыны этиб иймейдиле. Талай замандан бир уллу машинала келедиле, бизни алагъа миндириб, Джёгетейде темир джол станциягъа къуядыла.
Алайдан да мал ташыгъан вагонлагъа джюклеб ашырадыла. Тёгерегибизни солдатла автоматлары бла алыб, джукъгъа тебдирмей эдиле. Джарлы миллет къайры баргъаныбызны да билмей бара эдик. Джолда бек къыйналгъан эдик, эшикге иймей эдиле. Ачдан, сууукъдан да инджилиб, талай кюнден бизни бир тюрлю джерге къотардыла. Алайда барыбызны да хамамгъа урдула. Эсимдеди бир бек сууукъ болгъаныбыз. Кече алайда къалабыз. Атам бла анам табхан затлары бла бизни джабаргъа кюреше эдиле. Суу чачларыбыз бузлаб, юшюб тангнга кючден чыкъгъан эдик. Ол кече огъуна табхан болур эдиле миллетни кёбюсю ауруу. Эртденбласында арбала бла бизни джер-джерге чачдыла. Биз Романовка деб бир элге тюшдюк. Эки-юч кюнден эм гитчечигибиз ёлдю. Атам да тёшек болду, ол да кёб турмай ауушхан эди. Анам джарлы, бизни сау къалдырыр ючюн, биргесине алгъан затларын ашарыкъгъа ауушдура эди. Кямарын, тюймесин да бир кесек нартюх бла гардошха ауушдургъан эди. Кюмюш токъмакълары бла тикген джаулугъу бар эди да, аны токъмакъларын къабарыкъгъа ауушдуруб бошагъан эди.
Не кюрешди эсе да, дагъыда эки къызчыгъыбыз ёлдюле. Тыбырда джангыз къарнашчыгъым бла мен къалдыкъ. Кёрген къыйынлыгъы татыгъан болур эди, анам да ауруб, тёшекге тюшдю. Анамы эки эгечи Анисат бла Хабибатны баш иелери къазауатда, кеслери да кёчгюнчюлюкде ёлген эдиле. Анисатны юч джыл болгъан кьызчыгъы Саша бла Хабибатны да беш джыл болгъан къызчыгъы Хаулат къалгъан эдиле. Къарт аталарым бла къарт аналарым да къырылгъан эдиле. 1946-чы джыл анам да ауушады. Мени да, гитче къарнашчыгъым Хамитни, Сашаны, Хаулатны да аналарыбызны къарнашы Алий бла аны юй бийчеси Разият асырайдыла. Алий тири, джигит, акъыллы адам, кече-кюн демей ишлеб, бизни джаныбызны сакълагъанды. Разиятны эгечинден туугъан къызчыкъ Баблина да бизни бла эди. Беш ёксюзню да Алий бла Разият сау къалдыргъандыла.
Мен барындан да тамада эдим. Разият бла мен, кече джау чыракъны тюбюнде тангнга дери мамукъдан ийириб, къулакълы джаулукъла, къол къабла, чындайла этиб, аланы сата эдик. Мен бла Баблинагъа Алий бир паёк чюгюндюр алгъан эди да, биз да уллула бла тенг аны ишлей эдик. Анга да будай бла шекер берген эдиле. Джашауубуз маджал болуб, ачлыкъны унута башладыкъ, алай а, тапхада гырджын къалыб кёрюрбюзмю деб, кёб кюнню айтханбыз. Аны юсюне да комендантны къыйынлыгъы бла джукъгъа чыгъаргъа эркинлик джокъ эди. Биринчи джылладача болмай, сау къалгъанла урунуб, иги ишлеб, иги джашаб тебредик. Бир кесек сыйыбызны да кёре башладыла. Мен сабий болуб кёлтюрген эдим ол къадар къыйынлыкъны, ансы билмейме къалай сау къалгъан эдим», - деб хапар айта эди къарт анам Наныу.
Мени къарт атам Назир да къазауатны, кёчгюнчюлюкню да къыйынлыкъларын артыгъы бла сынагъанды. Ол да, эки къарнашы да къазауатда къан тёге тургъан заманда, атасы Юсюб бла анасы Дарина алты балалары бла Орта Азиягъа сюрюледиле. Къарт атам ауур джаралы болуб, талай айны госпиталлада джатыб, кючден сау къалыб, костыллеге таяныб, туугъан джуртуна келеди, Къарачайны кёчгенинден да хапары болмай. Баталпашинскеде НКВД-ны тюрмесинде юч кюнню соруу алыб тутадыла. «Джесирликде да сынмагъан эдим аллай бир», - деб айтыучан эди аттям. Артда аны да поездге миндириб, Къазахстаннга ашырадыла. Анда къарачайлыла юретиб, адамлары джашагъан Пахта-Аралгъа келеди. Миллет ачдан кёбюб, уллу къыйынлыкъ джетиб, атасы, анасы, бир къарнашчыгъы ёлюб, къалгъанлары да кючден баш кечиндире тургъанларын кёргенди. Къарт атама фронтовик болгъаны себебли паёкчукъ бере эдиле. Абаданыракъла мамукъда, чюгюндюрде, бирери бирер джерде ишлегендиле. Къарт атам къазауатха дери устаз болуб тургъанды. Анда да школгъа джарашханды. Халал урунуб, сый да табады.
Къарт атам Назир бла къарт анам Наныу уллу юйдегини аякъ юсюне саладыла. Кеслерини да тёрт балалары Къазахстанда тууады. 1957-чи джыл ала да бютеу миллетлери бла джуртларына кёчюб келедиле. Огъары Марада анда-мында бир сау юй къалыб, была Хаджирлери деб ногъайлыланы бир бёлмелерине киредиле. Юй ишлеб, ары кёчедиле, насыблы джашаб башлайдыла. Мени къарт атам Назир бла къарт анам Наныу джети сабийни ёсдюргендиле, барысына да баш билим бергендиле. Ала бары да юйдегили болуб, бирери бирер джерде ишлейдиле.
Аття Марада школда устаз болуб, артда 28 джылны школну директору болуб тургъанды. Къазауатны, урунууну да ветераны эди. Бек уллу сыйы болгъан адам эди. Кёб кърал саугъасы да бар эди. Аттям бла анням туугъанларына, туудукъларына къууана, туугъан джуртларында уллу юйдегибизге дагъан, билек болуб, терен къартлыкъгъа дери джашагъандыла. Бюгюнлюкде бизни бек сюйген, огъурлу къарт атам бла къарт анам керти дуниягъа кетгендиле. Аллах аланы джандетли этсин. Кёб тилек тилей эдиле ала, алай а хаман айтыучу тилеклери бу эди: «Аллах хар инсанны да къазауат бла джуртсуз къалгъан къыйынлыкъладан сакъласын». Бюгюнлюкде къарачай миллетим туугъан джуртунда насыблы джашау этеди. Кёчгюнчюлюкде миллетге джетген къыйынлыкъ а ёмюрде да унутуллукъ тюлдю.
Мамчуланы Джамиля,
Коста Хетагурово элни орта школуну сохтасы.
{jcomments}
