Уллу Ата джурт къазауатда Хорламны джарыкъ кюнюн джууукълашдырыугъа хар миллет къолундан келгенича юлюш къошханды. Айхай да, аланы ичлеринде малкъар халкъны мингле бла уланлары, къызлары да бардыла.

Къазауатны башланнган кюнюнде огъуна Ата джуртну джаудан къоруулау аскерлени биринчи сафларында малкъарлыладан саулай юйдегилери бла фронтха кетгенле да кёб болгъандыла. Аланы бир къауумун айтыргъа тыйыншлыды. Сёз ючюн, Хасания элден Холамлыланы Биймырзаны беш джашы – Зулкъарний, Солтан, Алибий, Аскербий, Къралбий - кетген эдиле фронтха. Аладан сау къуру Алибий къайтханды юйюне.

Тёбен Акътопракъ элден Тёппеланы Хаджи-Бекир бла Фатима онбеш башлы юйдеги болгъандыла. Аланы беш джашлары къазауатдан къайтмай къалгъандыла, къалгъан онбир адамы да Орта Азияда сюргюнде къырылгъанды. Дагъыда Элеккуланы Къасымны фронтха беш уланы кетген эди да, аланы бири да къайтмагъанды.

Герходжан элден Этезланы юйдегиден 6 къарнаш кетген эдиле фронтха, аладан да экиси къайтханды. Акъсуу элден Бачийланы Джандарны да алты джашы къазауатдан къайтмай къалгъанды.

Граждан къазауатны джолларын ётген кёнделенчи Джанатайланы Алий фронтха беш уланын ашыргъан эди. Аланы тёртюсю уруш тюзде джау бла сермеше джан бергенди.

Тёбен Басхандан Этезланы Сулейманны алты джашы кеси разылыгъы бла фронтха кетген эдиле. Ала джанларын аямай фашистле бла сермеше джан бергендиле. Бу тизимни арты узунду.

Уллу Ата джурт къазауатда къыйын кёзюуде батырлыкъ этиб, эркишилик танытхан Малкъарны уланларына тыйыншлы сый берилмей къалгъанла да кёб болгъандыла. Айтыугъа кёре, аланы арасында 16 батыр уланнга кёчгюнчю халкъдан болгъанлары ючюн Джигит ат берилмей къалгъанды. Алайды да, малкъарлыла да, къарачайлыла да къазауатны, геноцидни да къыйынлыгъын сынар ючюн къалмагъандыла. «Совет Союзну Джигити» деген сыйгъа Малкъарны къуру эки  джашы Байсолтанланы Алим бла Уммайланы Мухаджир ие болгъандыла.

Башында сагъынылгъан уланланы хар бирини юсюнден да айырыб китаб джазаргъа тыйыншлыды.

Биз а джигитлеге атаб рубрика ачханбыз да, аны газет окъуучуларыбызгъа теджейбиз.

Байсолтанланы Юсуфну джашы Алим, 1919-чу джыл хычаман (май) айны 15-де Къабарты-Малкъарны Яникой элинде кеси къыйыны бла джашагъан юйдегиде туугъанды. 1937-чи джыл педагогика училищени, ызы бла да Нальчик шахарда аэроклубда курсланы тауусхандан сора, ол аскерге чакъырылады. Аскер къуллугъун Алим Аскер-Тенгиз флотда бардыргъанды. 1939-чу джыл Ейск шахарда лётчикле хазырлагъан авиация училищени джетишимли тауусханды. Ол лётчик-къурутуучу болуб Балтикагъа ашырылгъанды. 1939-чу – 1940-чы джыллада совет-фин къазауатха къошулгъанды. Арадан бир кесек заман озгъанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Алим къазауатны биринчи кюнюнде огъуна урушха киргенди. Ол 13-чю къурутуучу авиаполкну къурамында къуллугъун бардыргъанды.

1942-чи джыл элия (июль) айны 5-де Алим учагъы бла Ханко айрымканны башында гитлерчи фашистле бла хауада хатерсиз уруш этгенди, ол кюн джауну учагъын биринчи кере къурутхан эди. Хатерсиз урушда батырлыкъ танытыб, кесин керти ётгюр лётчикча танытханы ючюн биринчи саугъаны – Къызыл Байракъны орденин - бергендиле. Ызы бла дагъыда Алимни «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» медаль бла саугъалагъандыла.

Батыр лётчикни дагъыда бир джигитлигин айтыргъа тыйыншлыды. Алим тахса джумуш бла учуб чыгъыб ызына келе тургъан кёзюуде джауну учакълары колонна болуб, тизилиб, Таллин шахар таба учуб баргъанларын эслеб къойгъанды. Аланы алларын тыяр мурат бла Алим алагъа мыллык атханды. Алайда ачы сермешиу баргъанды. Алимни учагъы джауну окъларындан элек болса да, ол хауада дагъыда ала бла уруш бардырыб тургъанды. Кесине бир окъ да тиймегенди, аны насыбына. Ахырында талай учакъны да кюйдюрюб джерге агъызыб, кеси джангыз ол алагъа къарыу эталмазын ангылаб, кеси да ичинде тургъанлай, кёкде машинасы джаныб атылгъынчы джерге къондурур къайгъысын этгенди. Алимни учагъы джауну окъларындан бек къыяулу болгъаны амалтын уста лётчик аэродромда къондуралмай тёгерек бурула келиб, сора аэродромну къыйырында амалсыз къондургъанды. Алайда учакъ атылыб джанаргъа боллугъу амалтын лётчикни джашаууна къоркъуу болгъаны ачыкъ белгили эди. Алим олсагъатлай терк машинадан секириб тюшгенди. Алай бла бу джол да аскер джумушну джетишимли баджарыб, ётгюр лётчик усталыгъын танытханды. Полкну командири Романенко, тамада техникге къысха заманны ичинде сыныб тургъан учакъланы арасында И-16 учакъны джыйышдырыб, Байсолтанланы Алимге урушха хазырларгъа буйрукъ бергенди. Юч кюнден Алимге учакъны хазыр этгендиле. Ма ол сыннган учакъладан толу джыйылгъан учакъда Байсолтанланы Алим Таллин шахарны, Ханко джарым айрымканны эмда Ладога кёлню джаудан къоруулау сермешде уруш этгенди. Алим ол «темир къушха» миннгинчиге дери ол учакъны атына башха лётчикле «эшек» деб атагъан эдиле. Аны урушда не джаны бла да деменгили болмагъаны ючюн, аны ышанырча учакъгъа санамагъанлары амалтын, къоркъуулу техника болгъаны ючюн айта эдиле атына алай. Алай болса да, Байсолтан улуну, тамам керти уста болгъаны аны юсю бла да бек танылгъанды.

Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора, артда, 1968-чи джыл, полкну командири Романенко Алимни туугъан элине, Яникойгъа, къонакъгъа келген заманда элчилеге батыр джердешлерини юсюнден кёб хапар айтхан эди. «…Алимни учагъын немец фашистле таный эдиле. Ала кёкде аны эслеб къойсала: «Хауада Байсолтан улуду! Хауада Байсолтан улуду!» - деб, олсагъатлай бир-бирине радио бла терк билдириб, сакълыкъгъа чакъыра эдиле. Ол керти ётгюр джюреги болгъан, джукъдан къоркъмагъан батыр адам эди. Джауну учагъы бла бетден бетге тюбешиб, тараннга бара эди да, сора аны ол къылыгъындан немец фашистле бек къоркъа эдиле. Алимни атхан окълары хауада къалмай эдиле. Алай уста мараучу эди…» - деб хапар айтхан эди полкну командири.

1942-чи джылны никкол (июнь) айына дери уста лётчик бютеулей да 277 кере хауагъа учакъ бла чыкъгъанды, ачы урушха 45 кере къошулгъанды. Аскер файдалы 64 кере джаугъа чабыуул этгенди, 27 кере тахса джумушха баргъанды. Хауада джау бла сермешге 45 кере къошулгъанды. Немец фашистлени 7 учагъын кёкде кюйдюрюб агъызгъанды, экисин да джерде кюйдюргенди. Байсолтанланы Алим берилген аскер джумушну бир кере да толу баджармай къайтмагъанды.

1942-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 23-де СССР-ни Баш Советини Президиумуну Бегими бла къурутуучу 4-чю гвардиячы авиаполкну эскадрильясыны командирини заместители, гвардиячы капитан Байсолтанланы Юсуфну джашы Алимге урушда ётгюрлюк танытханы, къоркъуулу кёзюуде батырлыкъ кёргюзгени ючюн «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы ат берилгенди. Бютеу совет къралда ол сыйгъа тыйыншлы болгъан биринчи тогъуз адамны бири болгъанды Байсолтан улу.

4-чю гвардиячы авиаполкну командири Совет Союзну Джигити Василий Голубев кесини эсге тюшюрюулеринде Байсолтанланы Алимни юсюнден былай джазады: «Лётчиклени атларына «къушла» деучендиле. Ол кертиси да Алимге бек тыйыншлы болгъанына толу ийнанама. Джаш адам болуб тургъанлай аны тирилигине, фахмусуна, батырлыгъына къайсы бирибиз да сейирсине эдик, ол огъай эсенг «аныча болалсам» деб сукъланнганла да кёб эдиле. Ол, сынамын бегитген курслада кеси окъуй тургъанлай, башха лётчиклеге кесини сынамындан да юрете эди. Аллай керти болум, фахму анга Аллахдан эди, десем тюздю…». Джигит таулу уланны ахыр кере хауада уруш этген хапарын да джазады ол. «…1943-чю джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 28-де Байсолтанланы Алим башчылыкъ этген эскадрильягъа Фин богъазгъа (Финский залив) къоркъуу тюшюб, чабыуул этиучю бёлекни хауагъа кёлтюрюрге башындан буйрукъ келген эди. Ол уста лётчиклени сайлаб мараучу, атыучу тёрт учакъны хазырлаб, буйрукъну толтура бёлеги бла хауагъа чыкъгъанды. Алларында да кеси таукел бара, богъазгъа джууукълаша тебреген кёзюуде, билмей тургъанлай, булутланы ичинден джауну 18 учагъы аланы алларына чыкъгъандыла. Ахыр кере Алимни ауазы радио бла: «Сермешге киреме!» - деб эшитилген эди. Алайда джауну 18 учагъына тёрт совет лётчик къаршчы туруб, къаты уруш баргъан эди. Ол урушда Байсолтан улу эки немец учакъны да кюйдюрген эди. Лётчик тенглерине джауну джууукъ иймей ахыр тылпыууна дери кюрешген эди. Ахырында тенглерин сау къалдырыр ючюн кесини джанын аямай джаугъа ышан болгъан эди. Ол керти джигитди, аны аты Хауа Кючлени эмда Аскер-Тенгиз флотну тарихинде ёмюрлюкге джазылгъанды …» - деб джазады Василий Голубев. Ётгюр таулу лётчик Сескар айрымканны башында ачы сермешде Ата джуртну немец фашистледен къоруулай джан бергенди. Аны ёлюгю Балтика тенгизге кетгенди, табылмай къалгъанды.

Алимни усталыгъын джаш лётчиклеге юлгюге айтыб тургъандыла. Ол джыллада огъуна бютеу Балтикагъа батыр мараучу лётчикни ётгюрлюк хапарлары дженгил джайылгъан эдиле, бюгюнлюкде да, таурухну джигитича, аны юсюнден кёб сейир хапарла джюрюйдюле.

Алтын Джулдузну иеси, Ленинни эмда Къызыл Джулдузну орденлерини кавалери дагъыда башха аскер саугъаланы иеси Байсолтанланы Юсуфну джашы Алимни атын аны туугъан элинде – Яникойда - школгъа атагъандыла, аны джарыкъ саугъасын ёмюрлюк эсгертме этиб салгъандыла. Ол джаш тёлюге патриотлукъну танытхан, Ата джуртха къуллукъ этиуню юлгюсюдю. Къабарты-Малкъар Республиканы ара шахарыны эм уллу орамларыны бирине эмда 19-чу номерли школуна Джигитни атын атагъандыла.

2005-чи джыл таулу джигитни джууукъ адамы Мизийлени Таубийни «Алим Байсултанов – легенда Балтики» деген китабы басмадан чыкъгъанды. Дагъыда белгили режиссёр Кожемов Измаил ётгюр лётчикни юсюнден фильм салгъанды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима