Къарачайда, Малкъарда да «къобузну сёлешдирген» деб сёз джюрюйдю. Алай эм усталагъа, эм фахмулулагъа махтау-сый бере айтхандыла. Аллай къобузчула ёмюрлени узагъына тойланы, башха къууанчланы тамалы болуб келгендиле. Аллахха шукур, энтда бардыла. Аланы бири болгъанды Къазийланы Асланмырзаны джашы Билял. Эртделеде Шимал Кавказда аны атын эшитмеген хазна болмагъанды. Алай а бусагъатда Къабарты-Малкъарда болмаса, башха джерледе аны энчи джашаууну юсюнден, музыка санатыбызгъа къошхан юлюшюню, бюгюн да юлгюге айтылыб тургъаныны юсюнден хазна билмейдиле. Аны амалтын, къарачайлыланы Билял бла шагъырей этерге излейбиз.

Къазийланы Билял 1879-чу джыл Черек районну Коспарты элинде, тууады. Атасы Асланмырза сыбызгъы согъаргъа уста болгъанды. Малларын кюте, таулада айланнган сагъатында джашчыгъын да биргесине джюрютгенди. Артда Билял кеси айтханнга кёре, музыкагъа сюймеклиги сыбызгъы тартыуладан башланнганды. Бир кесек аякълана тебрегенинде уа, къобуз согъулса, джырлагъанланы эшитсе, барыб, алагъа тынгыларгъа талпыб тургъанды. Ол джыллада музыка школланы, училищелени атлары да айтылмай эди, аллай джукъ болса да джюрюб, билим алырча мадары да джокъ эди. Аллах берген фахмусу аланы барын да орнун тутады. Къобузгъа эси кетиб тургъанын ангылаб, ана джанындан джууукъ джетген Атабийланы Хуна юретиб тебрейди. Элде уста къобузчула да бередиле дерс. Къууанчы ичине сыйынмай айланнган кёзюуюнде атасы керти дуниягъа кетеди. Анга асыры къыйналгъандан, узаймай, анасы да ауушады. Уллу эгечи бла къалады. Ёксюз сабий, ол бушууладан сора да, джашауну хынылыгъын сынар ючюн къалмайды, алай болса да къобузгъа сюймеклиги сёнгмейди. Бир джолда хоншуларына киргенлей, терезе тюбюнде къобузну кёрюб къояды. Юйде адам болмайды. Чыдаялмай, къобузну къолуна алыб, шиндикге олтурады. Ол кёзюуде кириб къалады Шаханланы Тауджан, белгили къобузчу. Сабий джунчуйду, алай а Тауджан, ышарыб: «Сокъ», - дейди. Тартыула чыгъарады. Ким юретгенин сорады да, ол да аны юретгенни ауушханын айтады. «Келе тур, энди мен юретейим», - деб ашырады. Юретген да этеди. Артда ол къобузну Билялгъа саугъагъа береди.

Анасы сау заманда, бир кюн Билял, иги узакъ барыб, отунла кёлтюрюб келиб, арбазда солургъа олтургъанлай, бир тенгчиги, келиб, тойгъа чакъырады. Арыгъанын сылтаугъа салыб, унамайды. Ол кетгенлей къобузну алыб, согъуб тебрейди. Анасы, тынгылаб туруб: «Тартынма да бар, ариу согъаса», - деб кёл этеди. Ол кюнден башлаб, тойлагъа-оюнлагъа чакъырыб тебрейдиле. Бёлек замандан аты хоншу эллеге да джайылады. Аладан иш этиб келиб, джаш къобузчуну къууанчлагъа элтиб турадыла.

Совет власть киргенден сора, Билял Къабарты-Малкъар дараджада уллу байрамлагъа, къууанчлагъа барыб, Шимал Кавказда махтаулу къобузчуланы тизимине къошулуб, отузунчу джыллада саугъала алыб башлайды. Огъары Малкъарда Джарыкълыкъ юйню тамадасы болгъанында, ансамбль къураб, анга башчылыкъ этиб, мюлклени уруннганларына концертле кёргюзюб айланады.

1932-чи джыл, крайны аралыгъына саналгъан Дондагъы Ростов шахарда Шимал Кавказны халкъларыны спартакиадасы (бусагъатдача айтсакъ, фестивалы) болады. Къабарты-Малкъардан уллу делегация барады. Ол адамланы арасында къобузчула Къазийланы Билял бла Кураца Каширгова да  боладыла. Билялгъа тепсеу тартыуланы ариу сокъгъаны ючюн биринчи орун бериледи. Аны ызы бла аллай къууанч ол кёзюуде Шимал Кавказны аралыгъы Пятигорскеде болады. Анда Къабарты-Малкъарны кърал ансамбли биринчи оруннга тыйыншлы болады. Саугъагъа ол джыллада аз табылгъан пианино бередиле. Ансамблни тамадасы Рахайланы Якъубха аякъ машина бла Сыйлы грамота, къобузчу Къазий улугъа да Хурмет грамота теджейдиле.

1934-чю джыл эл мюлкде джетишимлери ючюн республикагъа Ленинни ордени бериледи. Ол къууанчны этген сагъатда уа, маданият бла санат къуллукъчуланы арасында эм фахмулугъа Билял саналады. Анга сагъат эмда джангы къобуз бередиле саугъагъа. 1939-чу джыл тепсеуню устасы Улбашланы Мутай эмда джырчы Отарланы Омар бла бирге да ишлейди. Къазауат башланнгынчы бу тёгерекде болгъан тюрлю-тюрлю къууанчлада ёчле алыб, махталгъаны къурумайды. Фашистле былайланы кючлеген айлада джарыкълыкъ-маданият ишле тохтайдыла. Джамагъатны къайгъы, къыйынлыкъ басады. Джюреги такъыр болуб, сан бир дегенча къобузну къолуна алса да, Билял, аны согъаргъа кёлю бармай, ызына салыб турады.

Джаула къысталыб, хар ким эркин солуй тебрегенлей, 1944-чю джыл алтотур (март) айны 8-де малкъарлыланы зорлукъ бла киши джуртлагъа элтиб къуядыла. Билял Къыргъызстанны Ош областында Наукат районнга тюшеди. Зарауатлыкъ джетген адамлагъа эс табдырыр ючюн, тау тартыула, тепсеуле унутулмаз ючюн, не аз да мадар болса, къобузун сокъгъанлай айланады. Былайда Къабарты-Малкъар Республиканы санатларыны махтаулу къуллукъчусу И. И. Рахай улуну эсге тюшюрюуюн окъуругъузну излейме: «Мени Къыргъызстанны Культура министерствосунда ишлерге алгъан эдиле. Сора кетиб, Билялны къайда джашагъанын, ишлегенин билдим. Министр бла келишиб, ол сокъгъан тартыуланы радио бла берирча этиб, Къазий улу тургъан элге бардым. Бек къууаныб келди. Радиода талай тартыуну пленкагъа джаздыла. Джыйырмаминутлукъ концерт болду. Анга 1955-чи джыл республикада джашагъан къарачайлыла бла малкъарлыла къалай къууаныб тынгылагъанларын бюгюн да къартла айтыб турадыла. Ёмюрлюк нёгери болгъан къобузунда: «1914-чю джыл, Къазан шахарны фабрикасында чыкъгъанды», - деб джазылыб тура эди. Артда аны Къазий улуну музейине салгъан эдиле».

Орта Азиядан къайтханында, туугъан джери Коспарты эл чачылыб тургъанын кёрюб, бек къыйналады. Сора, Бабугент элге кёчюб, анда тамал салады. Халкъыбызны фахмулу адамлары, кёчгюнчюлюкде таргъа тыйылыб тургъан маданиятыбыз бла санатыбызны джангыдан джашнатыр джанындан кюрешиб башлайдыла. Къазийланы Билял ол къауумну ал тизиминде болады. Тойлада, уллу байрамлада миллет тартыуланы сыйларын чыгъарады, Нальчикге барыб, аланы радиода джаздырыб, кёбчюлюк эшитирча, магъана берирча, къобуз согъаргъа тырмашханла юренирча мадарла этеди. Ёмюрледен бери миллетге къанат болуб келген эски тартыула, бюгюннгю тёлюлеге унутулмай джетгенлери ючюн анга бюсюреу этебиз. Халкъны хауасына, шартларына келишген, ким да сюйюб тынгыларча тартыула къурашдыра да билгенди Билял. Ала бла да атын айтдыргъанлай тургъанды. Ариу тилли, джумушакъ, хар кимге игилик излеген белгили адамны келирин миллет къайда да ашыгъыб сакълагъанды. «Джылы келсе да, бармакълары тиекледе алгъынча ойнай эдиле», - деген сёзлени кёбледен эшитгенме.

Ол юйдеги къурамагъан эди. 50-чи джыллагъа аны эт джууукъларыны бары да керти дуниягъа кетиб, къобузу бла кеси къалгъан эди. 1961-чи джыл: «Тюшюмде мен миниб баргъан машина ауду. Эшта, меннге кёб къалгъан болмаз»,-дейди бир кюн эртденбла хоншусуна. Ол кюн Безенгиге тойгъа чакъырадыла. Аллындан аягъына дери къобуз согъуб турады. Андан юйюне къайтханыны экинчи кюнюнде, ауругъаны-заты болмагъанлай, ауушады. Анга 82 джыл толгъан эди. Тёрт джанындан миллет джыйылыб, уллу сый, махтау бериб, Бабугент элни джамагъат къабырларында, дуния билген Чирик кёлледен («Голубые озёра») узакъ болмай, асыралгъанды.

Къазийланы Билялны 120-джыллыгъын белгилеген сагъатда республикада джууаблы къуллукъчула, сёлешиб, аны миллет маданиятха къошхан уллу юлюшюн айтхан эдиле. Аны иги таныгъан адамла эсге тюшюрген эдиле. Ол юретген республикада белгили къобузчула да аны тартыуларын сокъгъан эдиле.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

 Нальчик шахар.