Сурат салыу дунияда кимни да джюрегин къозгъагъан, ариулукъгъа, ашхылыкъгъа учундургъан санатды. Джашауларын аны бла байлагъан адамла, бир да ишексиз, ич дунияларыны байлыгъын бояуланы кючлери бла суратлаб, кёл басадыла, башхала кёрмеген затланы кёре, сезе биледиле.

Хабичланы Исмаилны джашы Магомед, бюгюнлюкде бизни республикада къой эсенг, бютеу Кавказда, андан тышында да белгили суратчыды, скульпторду.Эсимдеди, биринчи кере мен, аны «Апсатыны къызы Фатима» деген суратын кёргенимде, асыры джаратхандан кёз алалмай, сёз табалмай къалгъаным. Ол суратдан бир нюр уруб тургъанча, ол бошалмазлыкъ, тауусулмазлыкъ кюн таякъча, алай ангылагъан эдим. Кёб заманны мен ол суратны эсимден аталмай да аны ючюн тургъан болур эдим.

- Мен кечеги орта школну тауусханма. Юйде болушургъа керек болуб, мал ызындан айланыб, аны амалтын кюндюз окъуб орта билим алырча мадарым болмагъанды, - дейди Магомед.

Бу сёзледе бек уллу магъана барды: табигъатны къойнунда айланыб, фахму джилтинин къабындыргъан болурму? Адамлыгъы, халаллыгъы, огъурлулугъу, ангыламакълыгъы артыгъы бла болгъанларына бу юлгю шагъатлыкъ этмеймиди? Ол асыл шартла аны чыгъармаларында эслене болурламы? Болурла. Огъурсуз адам бла огъурлу адамны сёзю, иши да бир-бирлеринден кенгдедиле – аланы энлери башхады.

Мадар болгъанлай, Хабич улу Къарачай шахарда Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну суратлау-графика факультетине киреди, 1976-чы джыл аны тауусуб чыгъады.

- Ишлерге Элтаркъачха ашыргъан эдиле, - деб эсине тюшюреди Магомед. - Тюзюн айтсам, анда кёб ишлеялмагъан эдим. Дерсле, джыйылыула мени кёб заманымы ала эдиле. Мен, таймаздан сурат салыб, джюрегим сюйген иш бла кюрешиб турургъа излей эдим. Санат бла кюрешген адамгъа бек керекли зат азатлыкъды…

Алай бла, Магомед устазлыкъ ишден айырылады. Кёб турмай аны аскер къуллукъгъа чакъырадыла. Аскер къуллугъун ол Терк Башы Тегейни ара шахары Орджоникидзеде (Владикавказда) бардырады. Таулу джашны фахмулу болгъанын эслеб, анга анда мастерской бередиле. Джыл бла джарымны ичинде иги кесек скульптура чыгъарма этеди, сурат салады.

Аскерден къайтхандан сора Ючкекенде, джашагъан джеринде, «Электрон» заводда, Нарсанада къошундан этилген затла чыгъаргъан цехде да ишлейди. Къалайда ишлесе да, баш джумушун – санат чыгъармачылыгъын – къоймайды.

Студент джылларында огъуна Хабич улуну фахмусу болгъанын устазла, тенглери да сезедиле. Аскерде да билдиредиле анга ол затны. Ючкекенде джаш суратчы биринчи кёрмючлеге къошула башлайды.

- Биринчи уллу кёрмючге 1980-чы джыллада Черкесскеде музыка училищеде къошулгъанма, - дейди Магомед. - Агъачдан эмда гипсден этилген скульптура ишлерим бла – «Бычок», «Козопас», «Лечение зуба» деген чыгъармаларым бла - къошулгъан эдим анга. Аладан сора да башха къол ишлерим да бар эдиле, алай а была эсимде аны ючюн къалгъандыла – алагъа айырылыб эс бёлюннгенлери ючюн, ала кёзге илиннгенлери ючюн. Бу кёрмючню комсомолну область комитети къурагъан эди. Меннге анда биринчи кере ёч да берилген эди.

 

Сыйы болгъан сый береди

Магомед, ёчге берилген ачхагъа материалла алыб, урунууда атлары айтылгъан онглу джердешлерини бюстлерин этерге таукел болады. Ала уа «Ючкекен» совхозда, айхай да, бар эдиле. Алай бла, джаш скульптор Бийчесыннга атланады. Социалист Урунууну Джигити Байрамкъулланы Зухраны, Ленинни орденини юч кере кавалери Къобанланы Хауаны, участок милиционер Орусланы Аскерни гипсден бюстлерин этеди.

Магомед ёсюм джолунда алгъа барады. Черкесскеде, «Россия» кинотеатрда, ол кёзюулю область кёрмючге къошулады. Чилиде болгъан бушуулу ишлеге аталгъан уллу композициясын теджейди бу джол ол къараучулагъа. Агъачдан этилген узунлугъу 3,5 метр, кенглиги 1 метр болгъан «Боль и гнев» деген чыгъарма адамланы эслерин кесине бурады. Бу ашхы ишине комсомолну обкому уллу багъа береди – путёвка бла саугъалаб, Доммайгъа ашырады.

Андан сора Хабич улу, Къарачай-Черкесияны чеклеринден атлаб, край кёрмючлеге къатыша башлайды. Дондагъы Ростов шахарда джаш суратчыланы кёрмючюне Магомедни да чакъырадыла. Анда аны «Бычок», «Козопас» скульптура чыгъармаларын айырыб чертедиле.

Магомед сурат салыу, скульптура этиу бла байламлы санат аны джашауда баш борчу болгъанын заманында ангылайды, аны бла да къалмай, анга берилген фахмугъа сый бере биледи, заманын керексиз, бош ашырмазгъа кереклисин сезиб, кесин саудан бу джумушха бошлайды.

Кюрешген а, айхай да, бир кюн болмаса да, бир кюн кеси излеген тау джитини бойсундурады.

Биринчи энчи кёрмючю Хабич улуну кеси джашагъан Ючкекенде 1980-чы джылланы ахырында ачылады.

Андан сора Магомед Къарачай-Черкесияны джамагъатына белгили болгъан бла бирге халкъ сюйген, миллет сыйлагъан адамланы бири болады. Аны юсюнден газетледе, радиода очеркле, репортажла бериледиле.

- Бизни миллетни ким да сукъланырча аууз чыгъармачылыгъы (фольклору) барды, - дейди Магомед. - Аны кёрмей, аны эслемей къояр ючюн, сокъур болургъа керекди. Аууз чыгъармачылыкъ бла иги шагъырей болгъандан сора, бурундан келген фольклор джигитлерибизни бир къауумуну суратларын салыргъа таукел болдум.

Айхай да, къайсы бир суратчы да кеси ангылагъанына, кёзюне сыфатны кёргюзгенине, къол ызыны хатына кёре салады хар суратын да. Хабич улуну «Къарча», «Апсатыны къызы Фатима», «Гошаях бийче», «Татаркъан» деген суратлары аны хатыны энчилигин кёргюзедиле. Аланы хар бири бир уллу санат эсгертмеди. Миллетни ариулугъун, деменгилилигин, джигитлигин, ётгюрлюгюн, асыллыгъын, сёз бла тюл, бояула бла кёргюзеди Магомед. Ма аны ючюн джол табхандыла Хабич улуну чыгъармалары халкъны джюрегине.

Бояула бла адамланы тюрсюнлерине джан салгъан фахмулу суратчы халкъыбызны тарих джолуна да сансызлыкъ танытмагъанын чертерге тыйыншлыды – «Алан кърал» деб тарих бла байламлы аны эки сураты да уллу къралны биз бюгюн эсибизге бошуна тюшюрмегенибизге, ата-бабаларыбыз аны иелери болуб тургъанларына мюкюл этеди.

Заман бла тенг атлай, Магомед, сынамын, фахмусун да ёсдюре, Элистада, Нальчикде, Бештауда, Нарсанада, Къазанда, Тбилисиде, Москвада, Стамбулда уллу кёрмючлеге къошулады.

 

«Таукелге нюр джанар»

Магомед сабыр таулу болса да, уллу таукеллиги болгъан адамды. Не къыйын болса да, тутхан ишин аягъына дери джетдирмей къоймайды, джолгъа чыгъаргъа керек болса да, артха турмайды.

Элистада кёрмючге баргъан заманында Къалмукъну маданият министрини кёзю Хабич улуну «Вдохновение» деген скульптура ишине илинеди. Агъачдан этилген, уллулугъу 35-40 сантиметр болгъан бу скульптура поэтлеге аталгъан чыгъармады. Чомарт джюрекли Хабич улу скульптурасын Къалмукъну маданият министрине саугъагъа береди.

Арадан бёлек заман озгъандан сора белгили болгъанына кёре, министр аны Къалмукъ Республиканы ол кёзюуде президенти болуб тургъан Кирсан Илюмжиновгъа берир ючюн тилегенди Хабич улудан.

Сёзсюз да, ол скульптураны Кирсан Илюмжинов кертиси бла да джаратханды, ким этгенин, къайдан тюшгенин да соргъанды. Ол аны кесини кабинетинде тутханды.

Алайды, санатха чек джокъду. Ол миллетлени, адамланы барысына да къуллукъ этеди, кесин кимге да алдырады. Магомедни къол ызыны ариулугъу, джюрегини тазалыгъына къошулуб, кёб сейир чыгъарма дуниягъа джаратылгъанды. Конзоводда ол кесини биринчи уллу скульптура чыгъармасын сюегенди – урушда ёлгенлеге багъышланнган эсгертмесин. «Скорбь» - алайды аны аты. Къыйынлыкъ бюкген таулу тиширыу иесин тас этиб келген атха мыдах къарайды. Бу эсгертме темир бла бетондан ишленнгенди.

Белгили скульпторгъа Къарачай-Черкес Республиканы биринчи Башчысы Хубийланы Исламны джашы Владимирни бюстун да ышанадыла. Черкесскеде Акъ Юйню къатында республиканы белгили джамагъат-политика аллеясы Хубий улудан башланады. Аны ызындан башхала да тизилгендиле: Калмыков Юрий Хамзатович, Лыжин Николай Михайлович, Боташланы Магомед, Абдуразакъны джашы, Хапсироков Кърым-Герий Хызырович. Быланы барысыны да бюстлерин бир адам этгенди – Хабичланы Исмаилны джашы Магомед.

Кесини элинде – Ючкекенде – Гитче Къарачай районну Уллу Ата джурт къазауатда ётгюрлюк, батырлыкъ танытыб «Джигит» атха ие болгъан уланларыны бюстларын да Хабич улу ишлегенди: Ижаланы Абдулланы, Чочуланы Харунну, Голаланы Джанибекни, Керим Бежановну. Уллу Ата джурт къазауатда джан бергенлеге аталгъан эсгертмени аллында сюеледиле ала.

Ючкекенде энтда бир ашхы эсгертмени авторуду Магомед. Ол эки-юч джылны мындан алгъа салыннганды. Ол кёчгюнлюкню джылларында  халкъыбызны тюб болуудан сакълагъан джигер таулу аналагъа багъышланнган эсгертмеди. Аны халкъ, ачха джыйыб, таулу аналагъа разылыгъын билдирир ючюн ишлетгенди. Аны бла да къалмай, Хабич улу Ючкекенде, Первомайскеде, Терезеде, Римгоркада, Кичи Балыкъда Ата Джурт къазауатда ёлгенлеге аталгъан мемориал стелаланы да ишлегенди.

 

Фахму тынгыны билмейди

Быйыл кесини 65-джыллыгъын белгилеген уллу суратчыбызны кёб ашхы мураты барды. Аны каталогга кирген ишлери 280 боладыла – аланы ичлеринде суратла, скульптурала, бояулу графика бардыла.

Белгилисича, сурат санатда бюгюнлюкде кёб тюрлю джангы джорукъла, амалла кеслерине джол айырыб барадыла. Хабич улу арт кёзюуде сурат санатда кесини атын айтдыргъан бояулу графика бла  аслам кюрешиб тебрегенди.

- Бусагъатда авангард джорукъ бла ишлеуге мен да эсими бургъанма. Ол джорукъ бла этилген ишлерими саны 200-ден атлайды, - дейди Хабич улу. – Нек тургъанма мен ол джолгъа? Бу джорукъ бояуланы, тюрсюнлени, сызланы сюйгенинг тенгли бир сайлатады. Аны аты азатлыкъды.

Келир джылны алтотур (март) айында Москвада авангард джорукъ бла ишлеген суратчыланы халкъла арасы кёрмючю боллукъду. Аны къурагъан къралланы – Эресейни, Францияны, Испанияны - айтылыб тургъан суратчылары къошуллукъдула анга.

- Кёб болмай Москвадан келген санатчыла (искусствоведле) мени юч чыгъармамы сайлагъандыла – «Гулаг», «Фараон», «Оружие агрессии» деген скульптура ишледиле ала. Чомаланы Мекерни  (джандетли болсун) «Портрет матери» деген суратын да сайлагъандыла, - деб хапар айтды Магомед. – Шимал Кавказдан, тыш къралладан да кёб суратчы къатышырыкъды ол кёрмючге.

Магомед бюгюнлюкде Ючкекенде кесини мастерскоюнда ишлейди. Ол алайда «Изостудия. «Алан-Тау-Сурат» деб уллу санат юй ачаргъа излейди. Анда кёрмючлеге багъышланнган зал, суратла сакъланнган гёзен, келген къонакълагъа кече къалырча къонакъ юй, кружокла бардырырча классла, мастерскойла, конференц-зал боллукъдула. Айхай да, суратчы бу мекямны спонсорланы болушлукълары бла ишлерге боллукъду.

- Италиягъа барыр муратым да барды, - дейди Магомед. – Джыл джарым чакълы бир заманны анда джашаргъа, ишлерге, сурат салыргъа бек разы эдим. Италияны санаты бла узакъдан тюл, тюз къатында, аны кесинде, танышыр мурат меннге тынчлыкъ бермейди.

Ашхы муратларынга Аллах джол берсин, деб тилейбиз биз да.

Хабичланы Исмаилны джашы Магомед Къарачай-Черкес Республиканы халкъ суратчысыды, Санкт-Петербургда Илмула бла санатны Петров атлы академиясыны член-корреспондентиди. 2003-чю джыл Москвада Петр Столыпин атлы миллет саугъаны лауреаты болгъанды.

Магомедни кёб скульптура чыгъармасы космосха аталгъанды. Ол дуниягъа кенг къарамы болгъан адамды. Таймаздан акъылына, эсине джангы оюмла келгенлей турадыла – аллай затладыла адамны алгъа атлатхан, ёсдюрген, артха къалыргъа да къоймагъан.

Фахмулу скульптордан энтда да кёб сейирлик чыгъарма сакълагъаныбызны ол, айхай да, биледи. Миллет да игиликни сакълар адамындан сакълайды, ышаныр адамына ышанады – ол ёмюрледен келген джашау джорукъду.

 

Мамчуланы Дина.