МАДАК АННЯ
Мен сеннге айтыргъа сюйген башха къыйынлыкъ а, бизни юйдеги бла байламлы эди. Сен анангы аннясын – сени къарт аннянг – Аминатны эсгерала болурмуса, биз анга «Мадак» дей эдик. Ол сен гитче заманда ауушхан эди. Ол бизге къонакъгъа келиучен эди, бек акъыллы, ариу, Аллахха  бек ийнаннган, дин ахлы тиширыу эди.
Мен аны сабырлыгъын, кимге да игилик излегенин, джумушакълыгъын, акъыллылыгъын бек джарата эдим. Ол ким бла да бир-бирин ангылаб къазанлаша эди. Джыллыгъы иги огъуна келсе да, аны эси мутхуз болмагъан, акъыллы, аламат тиширыу эди. Мадак ання бла тюрлю-тюрлю затланы юсюнден ушакъ этген бек сейир эди. Сени къарт аннянгы школ окъууу болмагъанлыкъгъа, ол къыйын задачаланы, алгебра бла геометриядан эсеблени этеле эди. Мен ол затны ангылаялмай, бек сейирсине эдим. Мадак амманы адам хайсабдан тышында болгъан  фахмусу, кючлю джюрек сезими (интуициясы) болгъанча кёрюне эди. Ол къарыусуз, ауруучу, назик амма болгъанлыкъгъа, кесини башхалагъа ушамагъан, сейирлик, джигит халиси бла сейирсиндириучен эди бизни.
 Бир джолда сени къарт атанг Кипкеланы Умар, бек сейирсиниб, Орта Азияда кёчгюнчюлюкде этген бир ишини юсюнден хапар айтхан эди. Энди аны айтайым.
- Арбагъа бютеу хапчюгюбюзню да джюклеб, ууакъ сабийлени да миндириб, чексиз къуу тюзледе сау эки кюнню барыб турургъа керек болду. Бир джерде кече къалыргъа тохтадыкъ. Мен эрлай гитче кюркечикни (кийиз юйчюкню) къурдум да, бизни юйдеги ары сыйындыкъ. Мадак амма тышында, ачыкъ кёкню тюбюнде, арбада джукъларгъа разы болду.
Эртденбла, алкъын бары да джукълаб тургъан заманда, эртден намазны этиб, олтуруб, мен мындан ары джолда къалай барлыгъыбызны сагъышын эте тура эдим. Билмей тургъанлайыма, къарасам, мазаллы уу джылан, учхан джылан болур эди дейме, Мадак амма джукълагъан арбадан акъырын сюркелиб тюшюб келе тура. Мен эрлай, таякъны сермеб алыб, аны ёлтюрюрге арба таба тебредим. Мадак аны кёрдю да:
- Умар, къой, бу джыланнга тийме, бу сау кечени мени къатымда джатыб тургъанды, меннге тиймегенди, къой, джашасын! – деди.
Болумну табсыз кёрюб, ууакъ сабийлерибизге къайгъы этиб, мен бек къоркъдум, бутларым къыйылыргъа аз къалдым. Джерге чёкдюм да, кёзбау этилгенча, къымылдаялгъан да эталмай, сюркелиб кетиб баргъан джылланнга къараб турдум. Ол узакъдан узакъ кетиб бара эди, кёзюу-кёзюую бла тохтаб, башын кёлтюрюб, бизни таба буруб къарай эди, бизни бла саламлаша кетиб баргъанча. Алай эте барыб, къыйырсыз-чексиз тюзледе ташайыб кетген эди, - деб эсине тюшюре эди Умар хаджи.
Аныча кёб хапарланы айтыучан эдиле Мадак амманы юсюнден.
Бир джолда мен ишден къайтыб келдим да, къарасам, Мадак амма арбазда терек тюбюнде шиндикчикге олтуруб, акъырын-акъырын мынчакъ тарта тура эди. (Артда ол мынчакъланы мени анам Зулфрузгъа саугъагъа берген эди да, анам аланы энтда кесинде тутуб турады. Автор).
Мен Мадак аммагъа бардым да, саламлашыб, къучакъладым.
- Хызыр, джаным, не эте тураса? Джашым, джаным, сен бек иги адамса, халалса, мен хаман да сеннге да, сени сабийчиклеринге да тансыкъ болуб турама. Исламны ауазчыгъы хаман къулагъыма келгенлей турады. Ма кёремисе, бу таякъчыкъ – ол сен сюрмелеген таякъчыкъды, бир бек табчыкъды, дженгилчикди. Мен муну къолумдан тюшюрмейме, аякъларым онгсуз болуб, сюелиб туралмайма бусуз, - деди. - Сен ёксюзсе, атангдан, анангдан эртде айырылгъанса, алай а джюрегинги къыйнаб, мыдах болма, кесинги сабийлерингсиз къалсанг, андан да къыйынды. Бизге юлюшге быллай ачы джазыу джетгенди, джауубузгъа да тилемезча быллай кюнлени.

МИЛЛЕТНИ  КЁЧЮРГЕНЛЕРИ

- Чырт эсимден кетмейди… Бизни Кавказдан Азиягъа кёчюрлюк кюнню аллында, анам бизни да алыб, ата юйюне бара тургъанлай бизни джолда тутхан эдиле. Миниб баргъан арбабызны ичинде не бар эсе, ма ол затчыкъланы алгъан эдик къолубузгъа.
- Къысхасыча айтыргъа, 1943-чю джыл ноябрны 2-де сюрюб, элтиб гузаба халда мала джыйылыучу вагоннга миндирген эдиле. Биз танымагъан бир адамла бла бирге бара эдик. Бизни къайгъылы ким боллукъ эди - хар бирини кеси къайгъысы да джете эди кесине. Къартла, тиширыула ахсына, сабийле джылай, миллетден тыкъ-тыкълама эски вагонда - кир, аман ийис, сууукълукъ. Джолда адамла къырыла, 2-3 ыйыкъ чакълы барыб, аманны кеминде бир джерлеге джетдик…
  Тюшген джерибиз а «Пахта-Арал» совхоз эди - Къыбыла Кьазахстан областда. Адамы да аз, таза сууу да джокъ, «Голодная степь» деб, атына да алай айта эдиле. Къышы – бек сууукъ, джайы – адам чыдамазча исси… Салкъынына къысылырча не бир терек, не бир кёкен джокъ, учу-къыйыры болмагьан къум тюз…  Биз кимден эсе да къалгъан джер юйчюкде - алай айтсам да, къамиш бла башы джабылгъан бир чунгурда джашаб башладыкъ. Кёблени аллай «юйлери» да джокъ эди.
Ал эки джылында къарачай сабий­лени, мында, анда туугъанланы да 70 проценти къырылгъанын тергеб айта эдиле. Саулай юйдегилери бла ёлгенле да бар эдиле. Аланы асыраргъа сан бир къарт табылыб, аны ызындан тиширыула тизилиб баргъанлары кёзюме кёрюне турады.
Анам хариб табхан адаргы затчыгъын бизге къабдырыб кеси  ач къала болур эди да, бети-къуту бек аман болгъан эди.
 
   АНАМДАН АЙЫРЫЛГЪАНЫМ 

Атабыз атсыз-чуусуз болуб, андан чыртда хапар келмегенине, ёлгенди деб тура эди анам. Тас болгъанын билдирген къагъытны алгъанында уа, асыры бек къыйналгьандан, тёшекге тюшюб къалгъан эди.
Анам ауруб, джатыб тур­гъан заманда бек ач болгъаныкъда, ашарыкъ излеб, ферманы складына тюшюб, бышлакъ кесек алгъан эдим. Юйню башы бла чыгъыб, къарауулну къолуна тюшерге да аздан къалгъан эдим. Бышлакъны юйге келтиргенимде, къайдан алгъанымы билирге излеген эди анам. Аны къыйнаргъа излемей, ким эсе да бергенди деб, къойгъан эдим. Ауруб тургъан анам: «Биреу разы болуб берген эсе игиди, алай болмай, урлаб, гюнах затны алыб келген эсенг а, мен ёмюрде да разы боллукъ тюлме…» – деген эди.  Андан сора не къыйын болумгъа тюшсем да, сормагъанлай кишини затын алмагъанма.

КЪАЗАУАТНЫ БАШЛАННГАНЫ
 
- Уллу Ата джурт къазауат башланнганында меннге тогъуз джыл болгъан эди. Эркишилени аскерге алыб тебредиле. Биринчилени тизиминде мени ата къарнашларым Локъман, Зулкъарнай, Юнюс, Ильяс, Харшым кетдиле. Атамы беш къарнашы бла юч эгечи бар эдиле. Атамы аскерге алмасала да, анга талай борч салгъан эдиле. Ол, Учкулан ГЭС-де ишлеб, Уллу Къарачайны юч элин электроэнергия бла баджарыб тура эди. Техника джаны бла билимли, ишине джууаблы адам эди. Къайда да сёзюн ангылата, башхаланы да ангылай билгенин айта эдиле. Ол джетмей юч элде не бир той-оюн, не бир башха къууанч, джыйылыу болмай эди. Къазауатны аманлыгъын эсгере эдим. Андан письмола алыб, ол ёлдю, бу ёлдю деб джылаб, къара кийиб айланнган тиширыула кёбден кёб бола бара эдиле. Мен атамы, анда болмай, мында болгъанына къууана эдим. Алай а аны аз кёре эдим. Баш ишинден сора да къазауат баргъан джерлеге джиберирге атланы хазырлау, кесини къошунда малларына къарау эмда башха джумушла кёб чыгъа эдиле. Мен атам урушха кетгинчи насыблы эдим. Насыб а кёб болмайды… Мени къууанчым да бошалды. 1941-чи джыл декабрь айда атамы да, дагъыда Юч Ёзенден иги кесек адамны да къазауатха ашырдыла. Мен юйдегини уллусу эдим. Кесимден сора да эки эгешчигим бла бир кьарнашчыгъым бар эдиле. Кесими артыкъ да уллу кёргюзюрге тырмаша эдим. Ол огъай, Учкуланда джашагъан къарт анама, Чотчалагъа-затха, къонакъгъа кетиб къалыучум да эсимдеди. Аладан саугъала алыб да къайтыучан эдим. Ала берген татлы затладан тийреде тенглериме да юлюш эте, юйде сабийлеге чачсам, бек къууана эдиле. Кёб турмай кесимден гитчелеге атаны, ананы орнун да тутаргъа тюшеригин а билмей эдим.
 
АТАМДАН
АЙЫРЫЛГЪАНЫМ

Ол кюн тюнене болгъанча эсимдеди. Орамда тенгчиклерим бла ойнай туруб, юйге кирдим. Анам, терезени къатында сюелиб, бек мыдах болуб, бир къагъытны окъуй тура эди. Атама повестка келгенин билдирди. Ол а таулада къошунда, джылкъыдан къазауатха керекли атланы хазырлаб кюрешгенини хапарын эшитген эдим. Анга джетер ючюн, иги ат бла беш-алтысагъатлыкъ джолну барыргъа керек эди. Анам, повестканы мени кёлек хурджунума салыб, тюшюрюрме деб къоркъуб, хурджунуму башын тикди. Машокга бир кийимле джыйды, къабарыкъла да салды.

Хубийланы Хызырны джашы Ислам «Азаб эмда Азат» деген документли-суратлау чыгъармасына аны атасы Хызыр гитче сагъатында кёргенин, талай джылла озгъандан сора, ол затланы джашы Исламгъа айтханындан джазылгъан хапарла киредиле. Талай хапардан къуралгъан бу чыгъармада  Уллу Ата джурт къазауатны заманында эмда 14 джылгъа созулгъан кёчгюнчюлюкде миллетибиз сынагъан къыйынлыкъла суратланадыла. 
Ислам халкъыбыз сюргюнден къайтхандан сора 20 джыл чакълы бир заман озуб, 1976-чы джыл туугъанды. Аны айтханым, Исламгъа атасы (сабий кёзден къараб)  эмда къалгъанла кёчгюнчюлюкню юсюнден не кёб хапар айтыб турсала да, Исламны къолунда не кёб архив документлери болсала да, аны Аллахдан келген фахмусу болмаса, бу чыгъармада айтылгъан хапарланы ол кёзю бла кёрюб тургъанча суратлаяллыкъ тюл эди. 
Бу хапарланы бир-бир джерлерин окъуй келген тиширыу джыламай къаллыкъ тюлдю, бир ташджюрек болмагъан эркиши да тюгел кёз джашларын тёкмесе да, бек мыдах боллукъду деб акъылым алайды.
Исламны айта билген, суратлай билген фахмусуну юсюне да, бу заманны излемине джууаб берген билими, Аллах берген акъылы, аны юсюне да джашлай джашауну къалынын, джукъасын сынагъаны, уллу кърал къуллукълада ишлегени,  бары бир-бирине къошулуб, ма андан туугъанды «Азаб эмда Азат»  деб оюм этеме.
Хубий улуну «Азаб эмда Азат»  чыгъармасы озгъан ёмюрню къыркъынчы джылларыны ал сюреминден башлаб, 1957-чи джылгъа дери халкъыбызны джашауун кёргюзген кюзгюдю.
«Азаб эмда Азатны»   окъуй бара уллайгъан къауум кесини озгъан джашау джолун кёзюне кёргюзе, джерни юсюнден миллетибиз тас болуб кетмегенине шукур этер; джаш тёлю да тёзюмлюлюкге, джигитликге, бушууну хорлай билирге, аталарын, аналарын, туугъан халкъларын, джерлерин,Эресей къралларын артыкъ да бек сюерге юренир деб келеди кёлюме.
Ёзденланы Альберт.
 
 
 
АЗАБ ЭМДА АЗАТ
 
 САБИЙЛИКНИ  АУАЗЫ
Бизни юйдегиде Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден хазна сёлешинмей эди. Атам Хубийланы Узеирни джашы Хызыр уруш хапарланы онгсунмай эди. Ол огъай, бизни, сабийлени, «войнушка» ойнагъаныбызгъа, къазауатха аталгъан кинолагъа барыб къарагъаныбызгъа да  разы болмаучан эди.
Бир джолда, юйде тургъанлайыма, орамдан хыны сёлешген ауазланы эшитиб, чабыб чыкъдым. Атам, джумушакъ, ариу халиси болгъан адам, бек ачыуланыб, бир галстуклу эркишиге хыны сёлеше тура эди.
- Мени атам да джаула бла сермешгенди, къазауатда ёлгенди! - деген сёзлени иги огъуна ауазын кёлтюртюб айтды атам.