Тенглерим ызымдан келедиле.
Жанагюлге болумну ангылатханымда, ол кёлюн басыб, тынч болады, Халилни юйюне элтебиз аны. Жанагюлню къарнашларын сакъламай, мен алларына барама. Халилни юйюнден бир ючджюз метр чакълы узакълыкъда эки атлыны кёреме. Кече юч сагъатда эгечлерин излей келген Жанагюлню къарнашлары болгъанларын ангылайма. Тюбеб саламлашабыз. Жусип мени таныб:
- Хызыр, сенми урлагъанса бизни эгечибизни? - деб, сорады.
- Ким эгечигизни? Бусагъатда келе турама. Сеннге къонакъбайлыкъ излеб бара турама. Бу джерледе эртдеден бери болмагъанма. Сиз а кечеге къараб къайры тебрегенсиз? - деб сорама. Кесим а кюлюрюмю тыялмай къуш-муш болама. Жусипни гитче къарнашы Жуман сескекли болуб:
- Хызыр, болду. Эгечибизни къайдагъысын айт, - деб къадалады. Мен а накъырданы тохтатмайма.
- Джукъугъа башыгъызны атыб, эгечигизден къуру къалгъан эсегиз мен не бла болушайым? Оллахий, ким урлагъан эсе да, тёрт къарнашдан да тириди. Юйюгюзге чакъырыб къонакъбайлыкъ этмей эсегиз, кече къалыр джер излейим сора, - дейме.
Жусип сора:
- Бар, атам бла анам юйдедиле, бек къыйналыб къалгъандыла бизден. Эгечибизни табханлай биз да къайтырбыз, - дейди.
- Жусип, меннге тынгыла, сени эгечинг Жанагюлню иги тенгибиз Халил къачыргъанды. Ол кеси разы болуб келмесе, мен кесим къолум бла элтиб юйюгюзге саллыкъ эдим. Мен сизге къызыгъыз бизде болгъанын айтыргъа бара тура эдим. Аллах аланы бир насыблы юйдеги этсин, - дейме.
Жусип асыры ачыуланнгандан кёлкъалды болуб джылаб къойду.
Экинчи кюн биз Жанагюль бла Халилни юйдегиленнген тойларын этдик. Ма алай бла юйдегилендирдим тенгими. Алгъышлада айтылырча бир юйдеги болуб кёб джылланы джашадыла ала.
Аланы тойларында иги тенгиме сюйген атымы, Буланны, саугъа этдим.
Арадан бир ай кетиб, биз джуртубузгъа, Кавказгъа, къайтдыкъ.
Жанагюлге болумну ангылатханымда, ол кёлюн басыб, тынч болады, Халилни юйюне элтебиз аны. Жанагюлню къарнашларын сакъламай, мен алларына барама. Халилни юйюнден бир ючджюз метр чакълы узакълыкъда эки атлыны кёреме. Кече юч сагъатда эгечлерин излей келген Жанагюлню къарнашлары болгъанларын ангылайма. Тюбеб саламлашабыз. Жусип мени таныб:
- Хызыр, сенми урлагъанса бизни эгечибизни? - деб, сорады.
- Ким эгечигизни? Бусагъатда келе турама. Сеннге къонакъбайлыкъ излеб бара турама. Бу джерледе эртдеден бери болмагъанма. Сиз а кечеге къараб къайры тебрегенсиз? - деб сорама. Кесим а кюлюрюмю тыялмай къуш-муш болама. Жусипни гитче къарнашы Жуман сескекли болуб:
- Хызыр, болду. Эгечибизни къайдагъысын айт, - деб къадалады. Мен а накъырданы тохтатмайма.
- Джукъугъа башыгъызны атыб, эгечигизден къуру къалгъан эсегиз мен не бла болушайым? Оллахий, ким урлагъан эсе да, тёрт къарнашдан да тириди. Юйюгюзге чакъырыб къонакъбайлыкъ этмей эсегиз, кече къалыр джер излейим сора, - дейме.
Жусип сора:
- Бар, атам бла анам юйдедиле, бек къыйналыб къалгъандыла бизден. Эгечибизни табханлай биз да къайтырбыз, - дейди.
- Жусип, меннге тынгыла, сени эгечинг Жанагюлню иги тенгибиз Халил къачыргъанды. Ол кеси разы болуб келмесе, мен кесим къолум бла элтиб юйюгюзге саллыкъ эдим. Мен сизге къызыгъыз бизде болгъанын айтыргъа бара тура эдим. Аллах аланы бир насыблы юйдеги этсин, - дейме.
Жусип асыры ачыуланнгандан кёлкъалды болуб джылаб къойду.
Экинчи кюн биз Жанагюль бла Халилни юйдегиленнген тойларын этдик. Ма алай бла юйдегилендирдим тенгими. Алгъышлада айтылырча бир юйдеги болуб кёб джылланы джашадыла ала.
Аланы тойларында иги тенгиме сюйген атымы, Буланны, саугъа этдим.
Арадан бир ай кетиб, биз джуртубузгъа, Кавказгъа, къайтдыкъ.
Ата джурт
- Киши джуртладан Кавказгъа кёче тебрегеникде, мен, къарнашым Хусей, эгечлерим Муслимат бла Мариям биринчиле бла Къарачайгъа къайтдыкъ.
1943-чю джыл ноябрда, туугъан джерибизден зор бла къыстагъан сагъатларында, барыбыз да сабийле эдик. Мен тамадалары, кесиме да тогъуз джыл толмагъан эди. Гитчебиз Мариямгъа эки джыл болгъан эди. Ол къыйынлыкъла нек болгъанларын сабийле огъай, уллула да ангыламай эдиле. Биз Къызыл Октябрь элде къарт атабызгъа къонакъгъа бара тургъанлай, къолларында сауутлары бла аскерчиле тыйыб, ашыгъыш джюк ташыгъан машинагъа миндирдиле. Алайдан темир джол станциягъа элтиб, адамла тыкъ-тыкълама болуб, солургъа хауа джетишмей тургъан вагонлагъа атдыла. Нек этгенлерин билмеген миллетни къайры эсе да ашырдыла да ийдиле.
Джылла оздула. Биз, кёчгюнчюлени сабийлери, киши джуртлада ёсе, туугъан джерибизни, ана тилибизни, культурабызны унута башладыкъ. Меннге, юйде менден гитчелеге Къазахстан ата джуртубузча болду. Сабийлигим, акъыл-балыкъ болгъан заманым да анда ётдюле, танышла, тенгле да кёб болдула, уллуланы дараджаларына джетиб, урунуу джолум да башланды. Атам къазауатда тас болгъанын билдирдиле, анам харибни да асырадым. Тыш адамла къайгъырыр, болушур ючюн къалмадыла, не келсин, ала атамы, анамы, джуртуму орнун туталмадыла.
Алай болса да, Аллахха шукур, не къыйын болумлагъа тюшдюм эсе да, миллет шартланы, ана тилибизни, культурабызны, эртделеде керти дуниягъа кетген эт адамларыбызны, Хубийланы тукъумну джети атагъа дери тарих джолун эсде тутдум. Кесимден гитчелеге да ол затланы ангылатдым, юретдим. Аланы унутханны адамлыгъы къалмайды, тамалы таяды, джел къайры урса ары баргъан хансча болуб, джашауда тыйыншлы орун табмайды. Аллай адам тамыры къуу терекча болуб къалады. Ол халкъыны, джуртуну патриоту деген дараджагъа чыгъалмайды. Кесинги, юйдегинги, тукъумунгу, миллетинги сюймей эсенг, башха адамланы, халкъланы да сюерик тюлсе, джуртунгу сыйын да кёраллыкъ тюлсе, аны магъанасын да ангыларыкъ тюлсе. Аллайланы тойгъан джерлери ата юйлери болуб къалады. Бу затланы эсингде тут, Ислам.
Ол оюмланы юслеринден мен бек сюйген Абай акка да айтханлай тура эди.
- Къазахны джеринде не аламат болса да, кесинги джуртунга, Кавказгъа, бар. Хар адамны джашаргъа, сабийлерин ёсдюрюрге, урунургъа, ата юйюню джылыуун сакъларгъа кесини джурту болургъа керекди, - деб юрете эте эди ол.
Ызыбызгъа къайтыргъа таблыкъ тюшгенлей, къысха заманны ичинде хар небизни учуз багъасы бла сатыб, джолгъа чыгъыб къалдыкъ. 1957-чи джылны джазында, Джёгетей Аягъында темир джол станциягъа келиб тюшдюк. Алайда оруслула, черкеслиле, абазалыла, ногъайлыла, башха миллетледен да адамла той-оюн этиб, туздам бла тюбедиле. Джуртубузгъа джыйылгъаныбызгъа къууанчыбыз ичибизге сыйынмай, къарамыбыз бла тёгерекни аулай эдик. Къартла да Аллахха шукур эте, «тюзлюк тюзде къалмайды» деб, джамагъатны алгъышлай эдиле.
Джазны ол кюню, байрамча, ёмюрлюкге эсимде къалды. Чууакъ кёкден кюн алтын нюрлерин юсюбюзге чомарт себиб алгъышлагъанча тау аязчыкъ ура, тёгерекде терекле, кёкенле ариу чагъыб, саулай табигъат бизни сау-эсен къайтханыбызгъа къууаннганча кёрюне эди. Талай кюнню джолда келген арыгъан-талгъан да этеди. Мен аллай джукъ сезмедим. Онтёрт джылны кюсеб тургъан Къарт-Джурт элиме чабыб барырча санларымда бир дженгиллик, джюрек учунмакълыкъ бар эди. Туугъан, сюйген джерибиз бла тюбешгенибиз хар кимни кючюне кюч къошхан эди. Алай а озгъан джылланы эслерине тюшюрюб, джыламсырагъанла да кёз аллымдадыла. Мени сартын, къуш балачыкъны ауда тутуб, анда ёсгенден сора бошлагъанча халгъа джетиб къалгъан эдим. Кёб джылланы айырылыб тургъан джуртубузгъа келиб тюшгенибиз, адамланы дуниягъа джангы туугъанча этген эди.
Поезд тохтагъанлай миллет перроннга къуюлуб, бир-бирле бауурларындан джатыб, джерни уппа этгенлери да анга шагъатды. Джырлагъан, джылагъан тауушла бирге болуб да ол кюннге дери эшитмегенме. Бир орус киши, эшек арбачыкъ бла, флягалагъа Къобан суудан алыб келиб, миллетге ичиргени да эсимдеди. Ол Василий Городковну атасы болгъанын артда хоншугъа тюшюб, аны бла тенглик джюрюте тебрегеникде айтдыла.
Туугъан элиме, атамы, къарт атамы къабырлары болгъан Къарт-Джуртха, барыб, аланы стауатларында тамал салыргъа эди акъылым. Алай а тукъумубузда тамадаланы бири, Зулкъарнай, тыйды.
- Хызыр, Къарт-Джуртда юйлерибиз къазауатны заманында кюйгендиле. Аны амалтын бу тёгерекде къалсакъ игиди. Знаменка деб, джарашыб тургъан эл барды. Барыбыз да бирге алайда тамал салайыкъ да, артда джашау кеси билдирир къалайда таб болгъанын, - деди.
Олсагъатда асыры онгсунмагъанла болсала да, Зулкъарнай акъыл оноу этгенин узаймай ангыладыкъ. Элде юйлени бир къаууму кюйген, бир къаууму оюлгъан, сауларында да тыш адамла джашай эдиле. Аланы да кърал кёчюрюб келтиргенди, юйледен чыгъыб кетер акъыллары джокъ. Артда эшитгенибизге кёре бизден бир къауумла кеслерини юйлерин сатыб ала эдиле.
Мен чыдаялмай, юйюбюз болмагъанына да ийнаныб къалалмай, Къарт-Джуртха бардым. Болгъан оюлуб, чачылыб, кюйюб, анда-мында бир сау мекям, аланы арасында бизни юй джокъ эди. Отун этиб къыйналмаз ючюн, хазыр агъачланы, къангаланы къобарыб, отха салыб тургъандыла. Орамлада ары бери бардым, суугъа тюшюб, андан да ичдим, асыры къыйналгъандан джыламукъларым бетими джуууб баргъанларын артда сездим. Хар не да къазауатны аллы джыллада болумгъа келсе эди, деб термиле тёгерекге къарадым, аллай мадар джокъ.
Бир кесек ёрге чыгъыб, къая ташха олтуруб, ариу табигъатдан кёз алалмай, иги кесекни къараб турдум. Эки-юч джол айырылгъаннга джетиб, къайсы бла барыргъа билмей тургъан адамгъа ушатдым кесими. Кёб сагъыш этиб, Зулкъарнайны оноуун тюзге санадым. Ол барыбызгъа да игилик излегени хакъды.
Ызыма къайтдым, Знаменкада юй сатыб алыб, джангы джерде, джууукъланы арасында, джашаб башладыкъ. Не аз да таблыкъ тюшгенлей, ахлуланы къабырларын джокълаб турдукъ.
Мен Гитче Къарачайны Первомай элинде зооветтехникумда окъуб, усталыкъ алыб чыкъдым. Андан сора Ставрополда сынамымы ёсдюрюрге, курслагъа ийдиле. Аскер къуллукъ да этиб къайтдым.
Ма былай башланды джуртубузда джангы джашауум.
{jcomments}
