Биз ат орун таба тебредик. Ол джаш меннге:
- Сен джылкъычы болуб ишлейсе да? Мени атым Олжасды, - деб къолун узатды.
- Хо, мен джылкъчыма, атым Хызырды, - деб джууаб бердим.
- Хызыр, мен сеннге атны кесерик эсенг сатарыкъма, юсюне минерге джарарыкъ тюлдю. Сен джылкъычыса, аман къылыкълы кийик аджирлени юретгенден хайыр джокъду, кесинг билесе, - деди.
- Тюз айтаса, - дедим. Эшикни къатына джетгенлей Олжас:
- Ма былайдан шкок бла уруб, андан сора кесерге керекди. Джашла болушурукъдула. Башха атха ауушдурургъа да боллукъбуз, юсюне бир джукъчукъ (ачхачыкъ) къошсанг, джаратсанг, келиширбиз, - деди.
Мен эшикни тешигинден аджирге къарайма, ол да къулакъларын къайгъылы къымылдата, бизден кёзюн алмай тура эди. Сора мен эшикни башы бла иги къарайма. Ол бек ариу эди, териси саргъылдым къум бетли иги тукъумлу аджир болгъаны белгили эди.
- Булан, - дедим мен. Ол кюнден башлаб, аджирни аты Булан болду. Биз Булан бла бир-бири кёзюбюзге къараб, бир-бирибизни ангыладыкъ.
- Берлик ахыр багъагъыз неди? - деб сордум атны иесине. Ол багъасын айтды. Ненча тенге болгъаны эсимде къалмагъанды. Атны орнуна джыллыкъ эки тай бла бир уллу къойгъа келишдик. Бычагъымы да ол джашха саугъа этдим. Алай бла, Олжас бла келишиб, къол тутдукъ.
Джылкъы тургъан джерге къайтыб келгенимде, Ёска бла Умар ингир азыкъны ауузлана тура эдиле.
- Хызыр, аджирге къарадынгмы, къаллайды? – деб сорду Ёска.
- О, сен бир кёрге эдинг, къаллай ариу битген аджирди, дженгилаякъ болур деб акъылым алайды. Зоотехник: «Аман къылыкълыды», - дейди. Мен оюм этген бла, аны иги юретирге керекди. Бек къарыулу, эрке, багъылгъан атды, юретгенле, андан къоркъуб, ишлерин тыйыншлы баджармагъандыла. Энди джылкъыдан эки тайны айырыб, тамбла иесине хакъын табдырыб, аджирни къошха джыяргъа керекди. Кесими атымы сатарма да, тайла алыб къошарма джылкъыгъа. Ёска, Умар, кишиге хапар айтмазгъа сёз беремисиз? – деб аладан сёз алдым. Экисине да кесиме ышаннганча ышанама.
Экинчи кюн танг атар атмаз кесим этген аркъанны алыб, эки тайны да сюрюб, Буланны алыб келирге тебредим.
Мен къошха джууукълашыр заманнга сюрюучюле малланы отлаугъа сюрюб, ийнек сауа тура эдиле. Мен келишген джаш:
- Эки тайны баугъа джыяйыкъ да, ауузланыргъа барайыкъ, аджирни кечирек кесербиз, - деди. Биз олтуруб, ауузланыб, ушакъ этгенден сора аджирни кесер акъылым болмагъанын, кесими джылкъыма къошарыгъымы айтдым.
- Хызыр, сен кесинг сынамлы джылкъычыса, не этгенинги кесинг биле болурса, биз болушурукъ зат бар эсе, къарайыкъ, - деди ол. Мен, сауболну басыб, къойну башха кюн келтирирме деб сёлешдим. Алай бла ат оруннга бардыкъ. Мен аркъанны алыб, кесими атыма олтуруб, ат орунну эшигин ачдым. Эшик ачылгъанлай аджир, ёрге чынгаб, арт аякълары бла бауну аралыгъына урду. Артда шын турама деб башын аркъаугъа джетдирди. Эки кёзюн джандырыб, хырылдаб, тыпырдаб, кишнеб, тишлерин гъыжылдатыб кюрешди. Аны алайлыгъын кёрген къоркъарча эди. Ат орунда аджирни туталмазлыгъымы ангылагъанымда, орамгъа къыстаб, арыгъынчы бир сюрюр акъыл бла, Олжас да болушуб, аны эшик аллына чыгъардыкъ.
Ат орундан бошланнганлай, аджир чабыб-джортуб, ойнаб башлады. Кюнде саргъылдым тюгю алтыннга ушаш джылтырай, мангылайында тёгерек акъ тамгъасы, аллындагъы сол аягъындан къалгъан юч аягъы акъ бетли болгъанын кёрдюм. «Бу аджир тюлдю, суратды!» деген акъыл келиб къууанчым ичиме сыйынмай ат белинде ызындан барама. Корейлиле принч ёсдюрген сабаннга джууукълашханыбызда мен атымы ашыкъдырыб, джетиб Буланны бойнундан аркъанладым. Булан алыныб, къутуруб, ёрге секириб, арт аякъларына сирелиб бошланыргъа кюрешеди. Аркъанны экинчи къыйырын олтургъан атымы ат джерине байлагъаным себебли Булан бошланыргъа излеб къачхан заманда атым джыгъылыргъа аздан къалды.
Ахырсы, оюм этгенимча, Буланны мырдылы джерге сюреме. Алайда ол, сюйгенича чабаргъа, джортаргъа мадар табмай, дженгил арыды.
Ма алай бла Буланны юретиу биринчи кюн огъуна башланды. Экибизден бирибиз хорларгъа керек эдик, айхай да, ол да мен болсам, иги боллукъ эди, деб умут эте барама. Ол муратыма да джетдим.
Буланны белинде атамы къарнашы Зулкъарнайгъа келгенимде, ол, къолун силкиб, башын булгъаб: «Сени къоркъутурукъ бир зат болмаз», - деди.
Талай замандан мен Буланны ойнатыб башладым. Ол мен айтханны этиб бара эди. Мен аны бла кёб заманны ашыра эдим, быхы, чюгюндюр, гардош, арпа ашатыб, тюрлю-тюрлю затлагъа юретеме. Джамбул районну эм иги атларындан хапарлы эдим да, Булан аланы барын да озарыгъын биле эдим.
Чабыучу атны иги юретир ючюн эки джыл толургъа керек болады. Буланнга эки джыл бла джарым болгъан эди, чаришге къошулур заманы джетген эди. Алай а иги юренмегени ючюн мен аны чабдырыргъа ашыкъмай эдим. Арадан бир джыл озгъандан сора районну биринчилиги ючюн чаришде чабдырыб, биринчи ёчню алгъан эдим. Булан ауузгъа тюшдю, джамагъатны арасында аты айтылгъан белгили ат болду. Мени да аны бла джаным бир эди. Андан сора чаришледе бизни озгъан чыкъмады.
- Сен джылкъычы болуб ишлейсе да? Мени атым Олжасды, - деб къолун узатды.
- Хо, мен джылкъчыма, атым Хызырды, - деб джууаб бердим.
- Хызыр, мен сеннге атны кесерик эсенг сатарыкъма, юсюне минерге джарарыкъ тюлдю. Сен джылкъычыса, аман къылыкълы кийик аджирлени юретгенден хайыр джокъду, кесинг билесе, - деди.
- Тюз айтаса, - дедим. Эшикни къатына джетгенлей Олжас:
- Ма былайдан шкок бла уруб, андан сора кесерге керекди. Джашла болушурукъдула. Башха атха ауушдурургъа да боллукъбуз, юсюне бир джукъчукъ (ачхачыкъ) къошсанг, джаратсанг, келиширбиз, - деди.
Мен эшикни тешигинден аджирге къарайма, ол да къулакъларын къайгъылы къымылдата, бизден кёзюн алмай тура эди. Сора мен эшикни башы бла иги къарайма. Ол бек ариу эди, териси саргъылдым къум бетли иги тукъумлу аджир болгъаны белгили эди.
- Булан, - дедим мен. Ол кюнден башлаб, аджирни аты Булан болду. Биз Булан бла бир-бири кёзюбюзге къараб, бир-бирибизни ангыладыкъ.
- Берлик ахыр багъагъыз неди? - деб сордум атны иесине. Ол багъасын айтды. Ненча тенге болгъаны эсимде къалмагъанды. Атны орнуна джыллыкъ эки тай бла бир уллу къойгъа келишдик. Бычагъымы да ол джашха саугъа этдим. Алай бла, Олжас бла келишиб, къол тутдукъ.
Джылкъы тургъан джерге къайтыб келгенимде, Ёска бла Умар ингир азыкъны ауузлана тура эдиле.
- Хызыр, аджирге къарадынгмы, къаллайды? – деб сорду Ёска.
- О, сен бир кёрге эдинг, къаллай ариу битген аджирди, дженгилаякъ болур деб акъылым алайды. Зоотехник: «Аман къылыкълыды», - дейди. Мен оюм этген бла, аны иги юретирге керекди. Бек къарыулу, эрке, багъылгъан атды, юретгенле, андан къоркъуб, ишлерин тыйыншлы баджармагъандыла. Энди джылкъыдан эки тайны айырыб, тамбла иесине хакъын табдырыб, аджирни къошха джыяргъа керекди. Кесими атымы сатарма да, тайла алыб къошарма джылкъыгъа. Ёска, Умар, кишиге хапар айтмазгъа сёз беремисиз? – деб аладан сёз алдым. Экисине да кесиме ышаннганча ышанама.
Экинчи кюн танг атар атмаз кесим этген аркъанны алыб, эки тайны да сюрюб, Буланны алыб келирге тебредим.
Мен къошха джууукълашыр заманнга сюрюучюле малланы отлаугъа сюрюб, ийнек сауа тура эдиле. Мен келишген джаш:
- Эки тайны баугъа джыяйыкъ да, ауузланыргъа барайыкъ, аджирни кечирек кесербиз, - деди. Биз олтуруб, ауузланыб, ушакъ этгенден сора аджирни кесер акъылым болмагъанын, кесими джылкъыма къошарыгъымы айтдым.
- Хызыр, сен кесинг сынамлы джылкъычыса, не этгенинги кесинг биле болурса, биз болушурукъ зат бар эсе, къарайыкъ, - деди ол. Мен, сауболну басыб, къойну башха кюн келтирирме деб сёлешдим. Алай бла ат оруннга бардыкъ. Мен аркъанны алыб, кесими атыма олтуруб, ат орунну эшигин ачдым. Эшик ачылгъанлай аджир, ёрге чынгаб, арт аякълары бла бауну аралыгъына урду. Артда шын турама деб башын аркъаугъа джетдирди. Эки кёзюн джандырыб, хырылдаб, тыпырдаб, кишнеб, тишлерин гъыжылдатыб кюрешди. Аны алайлыгъын кёрген къоркъарча эди. Ат орунда аджирни туталмазлыгъымы ангылагъанымда, орамгъа къыстаб, арыгъынчы бир сюрюр акъыл бла, Олжас да болушуб, аны эшик аллына чыгъардыкъ.
Ат орундан бошланнганлай, аджир чабыб-джортуб, ойнаб башлады. Кюнде саргъылдым тюгю алтыннга ушаш джылтырай, мангылайында тёгерек акъ тамгъасы, аллындагъы сол аягъындан къалгъан юч аягъы акъ бетли болгъанын кёрдюм. «Бу аджир тюлдю, суратды!» деген акъыл келиб къууанчым ичиме сыйынмай ат белинде ызындан барама. Корейлиле принч ёсдюрген сабаннга джууукълашханыбызда мен атымы ашыкъдырыб, джетиб Буланны бойнундан аркъанладым. Булан алыныб, къутуруб, ёрге секириб, арт аякъларына сирелиб бошланыргъа кюрешеди. Аркъанны экинчи къыйырын олтургъан атымы ат джерине байлагъаным себебли Булан бошланыргъа излеб къачхан заманда атым джыгъылыргъа аздан къалды.
Ахырсы, оюм этгенимча, Буланны мырдылы джерге сюреме. Алайда ол, сюйгенича чабаргъа, джортаргъа мадар табмай, дженгил арыды.
Ма алай бла Буланны юретиу биринчи кюн огъуна башланды. Экибизден бирибиз хорларгъа керек эдик, айхай да, ол да мен болсам, иги боллукъ эди, деб умут эте барама. Ол муратыма да джетдим.
Буланны белинде атамы къарнашы Зулкъарнайгъа келгенимде, ол, къолун силкиб, башын булгъаб: «Сени къоркъутурукъ бир зат болмаз», - деди.
Талай замандан мен Буланны ойнатыб башладым. Ол мен айтханны этиб бара эди. Мен аны бла кёб заманны ашыра эдим, быхы, чюгюндюр, гардош, арпа ашатыб, тюрлю-тюрлю затлагъа юретеме. Джамбул районну эм иги атларындан хапарлы эдим да, Булан аланы барын да озарыгъын биле эдим.
Чабыучу атны иги юретир ючюн эки джыл толургъа керек болады. Буланнга эки джыл бла джарым болгъан эди, чаришге къошулур заманы джетген эди. Алай а иги юренмегени ючюн мен аны чабдырыргъа ашыкъмай эдим. Арадан бир джыл озгъандан сора районну биринчилиги ючюн чаришде чабдырыб, биринчи ёчню алгъан эдим. Булан ауузгъа тюшдю, джамагъатны арасында аты айтылгъан белгили ат болду. Мени да аны бла джаным бир эди. Андан сора чаришледе бизни озгъан чыкъмады.
Тенгими тою
- 1957-чи джыл январь айдан башлаб, къарачайлыла Кавказгъа, джуртларына, къайтыргъа хазырланыб башлагъандыла. Ол заманнга Къарачай-Черкес автоном областны къуралыууну, кёчюрюлген халкъланы туугъан джуртларына къайтарыуну юслеринден законла алыныб, къралны власть органларыны указлары чыкъгъандыла.
Спецкомендатурала да акъырын-акъырын ишлерин тохтата башлайдыла. Биз таукел, къоркъмай-юркмей, башха эллеге, районлагъа, областлагъа къонакъгъа, иш бла да барыб-келиб турабыз. Къарачайлыланы эркинсизликлери бла хайырлана, бизни сындырыргъа, тюшюндюрюрге, комендатны аллында тюйюшдюрюрге излегенле да тынч болгъандыла. Джергили властлада тамадала да бизге джумушагъанча кёрюнедиле.
Талай къарачай юйдеги властладан официал эркинлик бериллигин, хакъсыз улоуланы да сакъламай, табхан багъаларына мюлклерин, малларын бериб неда атыб кеслерини кючлери бла туугъан джерлерине – Кавказгъа - джыйылыргъа кюрешедиле. Биз да, биргебизге элтмез ючюн, адам кёз илинир затыбызны учуз-учуз сатдыкъ. Алайда джашагъанла, мадарсыз болгъаныбызны билиб, хар затны алайына алыргъа излейдиле.
Мен тенгим къарт Абайны сёзлерин эсиме тюшюреме. «Мында не аламат эсе да, мадар болгъанлай Кавказгъа мыллыгынгы ат», - деб юрете эди ол. Кертиси бла да биз ол заманнга иги аякъ юсюне сюелген эдик. Тенглик, танышлыкъ къурагъан эдик. Мен ишлеген да, ингирги школда окъугъан да эте эдим. Анабызны да мында асырагъанбыз. Алай а джюрегибиз Кавказгъа, Къарт-Джурт элибизге, кёлленеди. Атам сауду, юйге къайтырыкъды деген акъыл эсимден кетмейди. «Башсыз къалгъанды» деген извещение болмаса, ёлгенди деген къагъыт келмегенди, алай бла биз, умутубузну юзмей, хар кюн сайын Аллахдан аны юсюнден тилек тилейбиз.
Биз джуртубузгъа кетерге кёзюуюбюзню сакълагъан заманда бир кюннге Келес районнга барыб, анамы къабырын излеб келир акъыл алгъанма. Ссылканы биринчи кюнлеринде джашагъан совхозубузда адамла да бизге бек джууукъ болгъан эдиле.
Эртденбла танг атмай Буланнга олтуруб, тенглериме табханымы джыйыб, саугъачыкъладан артмакъларымы толтуруб, Пахта-Арал таба джол тутама.
Келсем мында болгъан тюрлениб, «Пахта-Арал» совхоз къум тюзде терек бачхалары джашнагъан шахар, мамукъ чыгъарыуда алчы сынамлы школ болгъанды. Адамла да алгъындан иги, бай джашайдыла, къайры къарасанг да джангы ишлене тургъан юйлеге тюртюледи къарамынг. Айбат орамла, джолла…
Мен анамы эгечи джашагъан юйге джетиб, арбазгъа кёз джетдирдим, кирген а этмедим, кюёуюме кёлкъалдым энтда сёнгмеген эди. Къабырлагъа барыб, анамы къабырын кёб изледим, алай а табалмадым. Ол асыралгъан джерде, джангы къабырла кёб эдиле, аланы кёбюсюню сын ташлары да джокъ эдиле, алгъаракъда асыралгъанланы къабырлары тоналыб эдиле. Анамы асыралгъан джерин не этиб тюзеталмадым. Бек къыйналдым, дууа этдим да тенглерим джашагъан таба кетдим. Мында мени тенглерим кёбдюле.
Биринчи мен тюбеген Хусейни тенги Манап болду. Оналты джыл болгъан джаш эди ол. Мени таныб къойду. Манап бла Хусей татлы тенгле эдиле, ала бирден джюджек, юй къоян ёсдюргендиле, чабакъ тутаргъа баргъандыла.
Эсимдеди сабий заманларында сугъарыучу каналда джууунургъа барыргъа оноулашыб, кишиге джукъ айтмай кетиб къалгъанлары. Экиси да ары сылджыраб кетиб баргъанларын хоншула кёрюб меннге айтхан эдиле. Мен тынгысыз болуб ызларындан чабдым. Каналгъа джетер заманнга аллыма сабийле чабыб: «Хусей бла Манап суугъа бата турадыла», - деб къычырдыла. Суугъа джууукълашханымда Хусейни акъ кийиз бёркюн суугъа кёмюле тургъанын кёрюб джюрегим чанчды. Алай а сабийлени къутхарыргъа керек эди. Ол кюн мен «къарнаш», «бир къан» деген сёзлени магъаналарын толу ангылагъан болур эдим. Биринчи сагъышым Хусей эди. Андан сора Манап. Кийимлерими тешиб сабийле таба башымы атдым. Ким къайда болгъанын сезерге излейме. Алай а къамишден кёралмайма. Джюзерге кюрешедиле, алай а суу алыб барады аланы. Ала болгъан джерге джууукълашыб, къамишни юсю бла суугъа секиреме. Джюзюб биринчи Хусейни, ызы бла Манапны суудан чыгъарама. Ала кеслери асыры къоркъуб къалтырагъандан иги да урушалмайма. Гитче къарнашчыгъымы къутхаргъаныма асыры къууаннгандан анамдан джангы туугъанча болама ол кюн.
Ма алай да болгъанма бир кере мен Хусей бла, Манап бла. Энди уа Манап уллу джаш болгъанды. Атдан тюшюб, джюгенден тутуб, Манапха да тынгылай, эм иги тенгими, Халилни, юйю таба барама. Халиллеге джетгенимде, джашагъан джерибизни адресин джазыб бериб, Манап бла саламлашыб айырылдым. Ол тенги Хусейге уллу салам берди. Халилни анасындан сора юйде киши джокъ эди. Ол мени кёргенинде юйге чакъырды, тепси къурады, кеслерини джашауларындан хапар айтды, бизден да хапар сорду. Халилни юйдегилендирирге излегенлерин да айтды.
- Хызыр, Жусипни эсинге тюшюр, юч къарнашы бла Жанагюль деген эгечи бар эди да. Бизни келинлигибиз Жанагюлдю. Жусип бизден джылы бла уллу, иги джаш эди, юйдегилеринде да тамада эди. Жанагюль джангыз къыз, юйдегиде эм гитче эди.
- Ангыладым. Къачан этебиз тенгими тоюн? - деб сордум.
- Эй балам, бюгюн келтирсегиз да келинни разы эдим, - деди Халилни анасы.
- Келтириу эсе, келтириу, - деб ёреледим. – Азиз тенгибизни да табаргъа керекди. Мени заманым бек азды, бюгюн ызыма къайтыргъа керекме. Бюгюн огъуна келтириб къояйыкъ келинчикни, - деб юйден чыгъыб башладым. Халилни анасы разы болгъанын билдире башын къагъады. Ол заманнга Халил келиб, экибиз да Азизни табабыз. Башха джашла да Халилни арбазына джыйыладыла. Алай а ала мени келгеними эшитиб келгендиле, тойдан хапарлары да джокъду. Арбазда олтурабыз, иги къарангы болса да чачылыргъа киши ашыкъмайды. Биз сабийлигибизде этген хаталарыбызны эсибизге тюшюре харх болабыз. Сора мен:
- Джашла, бюгюн Халил тенгибизни юйдегилендиребиз, чачылмагъыз, - дейме. Меннге ийнанмагъанча этедиле.
- Азиз, мен, Халил келинчикни алыб келейик барыб. Ийнанмай эсегиз Халилни анасына да соругъуз, - десем, бираз ийнаннганча да этедиле.
- Халил, мени атыма олтур, Азиз бла мен аны атында барайыкъ, сиз а былайда сакълагъыз, - деб джашлагъа, келинликни юйю таба кетебиз.
- Хызыр, не залим джюрюшлю атынг барды, быллай атха джашауумда олтурмагъанма, - дейди Халил. Мен аны атымы халисин айтыб къоркъута айланмай былтыр чаришде биринчи оруннга чыгъыб, партияны райкомуну секретарыны ёчюн алгъанын айтама.
Жусипни юйюню къатына джууукълаша башлагъаныкъда Азизге:
- Былайда сакъла бизни, кёрсенг бизге чабышырса, - деб андан ары Халил бла джаяу тебрейбиз.
Юйге джууукълашханыкъда мен акъырын къабакъ эшикни ачыб арбазгъа киреме, Халил ызымдан келеди. Бир ит юсюме атылады. Мен къоркъгъандан, джаным багъалы кёре эдим, итге мыллыгымы атыб бойнундан бууама. Халил белибауун алыб, итни джаякъ сюеклерин байлайды да, хунагъа тагъабыз. Хоншу итле тынчайгъынчы туракълайбыз. Насыбха, ит тиш ызларын къойгъан болмаса, уллу хата салмагъанды. Итле шош болгъандан сора, юйге киребиз. Биз билгенден бюгюн Жанагюль, анасы, гитче къарнашчыгъы юйде кеслеридиле. Юйге кирсек, юйню ичи бла бир адам. Эшик юсюнде аталары бла аналары джукълаб, арлакъда Жусип бир къарнашлары бла джатыб, экинчи бёлмеде Жанагюль джукълаб тура эдиле. Ызыбызгъа джол болмагъаны себебли биз джукълагъан адамланы юслери бла атлаб Жанагюль таба барабыз. Джууукълашханыкъда, Халилге кёзюм-къашым бла: «Аякъ джанындан тут», - деб, кесим тёшекни баш джанындан тутуб кёлтюрюб башлайбыз. Ол уянады, мен ауузун къолум бла джабама къычырмазча, дженгил юйден чыгъабыз. Къызны тылпыуу тыйыла башлагъанын сезиб, бираз бошлайма къолуму, ол тамагъын бошлаб къычырыкъ этеди. Аны сёзлери ёмюрлюкге эсимде къалгъандыла.
– Ой, экей, ой, апас, ой, Жусип (атасын, анасын, Жусипни), - деб, болушлукъгъа чакъыра эди ол.
Бизни насыбыбызгъа Азиз атла бла къабакъ эшикни къатында тура эди. Жанагюлню ат аллына алыб, мен баралгъанымча барама. Тенглерим ызымдан келедиле.
Эртденбла танг атмай Буланнга олтуруб, тенглериме табханымы джыйыб, саугъачыкъладан артмакъларымы толтуруб, Пахта-Арал таба джол тутама.
Келсем мында болгъан тюрлениб, «Пахта-Арал» совхоз къум тюзде терек бачхалары джашнагъан шахар, мамукъ чыгъарыуда алчы сынамлы школ болгъанды. Адамла да алгъындан иги, бай джашайдыла, къайры къарасанг да джангы ишлене тургъан юйлеге тюртюледи къарамынг. Айбат орамла, джолла…
Мен анамы эгечи джашагъан юйге джетиб, арбазгъа кёз джетдирдим, кирген а этмедим, кюёуюме кёлкъалдым энтда сёнгмеген эди. Къабырлагъа барыб, анамы къабырын кёб изледим, алай а табалмадым. Ол асыралгъан джерде, джангы къабырла кёб эдиле, аланы кёбюсюню сын ташлары да джокъ эдиле, алгъаракъда асыралгъанланы къабырлары тоналыб эдиле. Анамы асыралгъан джерин не этиб тюзеталмадым. Бек къыйналдым, дууа этдим да тенглерим джашагъан таба кетдим. Мында мени тенглерим кёбдюле.
Биринчи мен тюбеген Хусейни тенги Манап болду. Оналты джыл болгъан джаш эди ол. Мени таныб къойду. Манап бла Хусей татлы тенгле эдиле, ала бирден джюджек, юй къоян ёсдюргендиле, чабакъ тутаргъа баргъандыла.
Эсимдеди сабий заманларында сугъарыучу каналда джууунургъа барыргъа оноулашыб, кишиге джукъ айтмай кетиб къалгъанлары. Экиси да ары сылджыраб кетиб баргъанларын хоншула кёрюб меннге айтхан эдиле. Мен тынгысыз болуб ызларындан чабдым. Каналгъа джетер заманнга аллыма сабийле чабыб: «Хусей бла Манап суугъа бата турадыла», - деб къычырдыла. Суугъа джууукълашханымда Хусейни акъ кийиз бёркюн суугъа кёмюле тургъанын кёрюб джюрегим чанчды. Алай а сабийлени къутхарыргъа керек эди. Ол кюн мен «къарнаш», «бир къан» деген сёзлени магъаналарын толу ангылагъан болур эдим. Биринчи сагъышым Хусей эди. Андан сора Манап. Кийимлерими тешиб сабийле таба башымы атдым. Ким къайда болгъанын сезерге излейме. Алай а къамишден кёралмайма. Джюзерге кюрешедиле, алай а суу алыб барады аланы. Ала болгъан джерге джууукълашыб, къамишни юсю бла суугъа секиреме. Джюзюб биринчи Хусейни, ызы бла Манапны суудан чыгъарама. Ала кеслери асыры къоркъуб къалтырагъандан иги да урушалмайма. Гитче къарнашчыгъымы къутхаргъаныма асыры къууаннгандан анамдан джангы туугъанча болама ол кюн.
Ма алай да болгъанма бир кере мен Хусей бла, Манап бла. Энди уа Манап уллу джаш болгъанды. Атдан тюшюб, джюгенден тутуб, Манапха да тынгылай, эм иги тенгими, Халилни, юйю таба барама. Халиллеге джетгенимде, джашагъан джерибизни адресин джазыб бериб, Манап бла саламлашыб айырылдым. Ол тенги Хусейге уллу салам берди. Халилни анасындан сора юйде киши джокъ эди. Ол мени кёргенинде юйге чакъырды, тепси къурады, кеслерини джашауларындан хапар айтды, бизден да хапар сорду. Халилни юйдегилендирирге излегенлерин да айтды.
- Хызыр, Жусипни эсинге тюшюр, юч къарнашы бла Жанагюль деген эгечи бар эди да. Бизни келинлигибиз Жанагюлдю. Жусип бизден джылы бла уллу, иги джаш эди, юйдегилеринде да тамада эди. Жанагюль джангыз къыз, юйдегиде эм гитче эди.
- Ангыладым. Къачан этебиз тенгими тоюн? - деб сордум.
- Эй балам, бюгюн келтирсегиз да келинни разы эдим, - деди Халилни анасы.
- Келтириу эсе, келтириу, - деб ёреледим. – Азиз тенгибизни да табаргъа керекди. Мени заманым бек азды, бюгюн ызыма къайтыргъа керекме. Бюгюн огъуна келтириб къояйыкъ келинчикни, - деб юйден чыгъыб башладым. Халилни анасы разы болгъанын билдире башын къагъады. Ол заманнга Халил келиб, экибиз да Азизни табабыз. Башха джашла да Халилни арбазына джыйыладыла. Алай а ала мени келгеними эшитиб келгендиле, тойдан хапарлары да джокъду. Арбазда олтурабыз, иги къарангы болса да чачылыргъа киши ашыкъмайды. Биз сабийлигибизде этген хаталарыбызны эсибизге тюшюре харх болабыз. Сора мен:
- Джашла, бюгюн Халил тенгибизни юйдегилендиребиз, чачылмагъыз, - дейме. Меннге ийнанмагъанча этедиле.
- Азиз, мен, Халил келинчикни алыб келейик барыб. Ийнанмай эсегиз Халилни анасына да соругъуз, - десем, бираз ийнаннганча да этедиле.
- Халил, мени атыма олтур, Азиз бла мен аны атында барайыкъ, сиз а былайда сакълагъыз, - деб джашлагъа, келинликни юйю таба кетебиз.
- Хызыр, не залим джюрюшлю атынг барды, быллай атха джашауумда олтурмагъанма, - дейди Халил. Мен аны атымы халисин айтыб къоркъута айланмай былтыр чаришде биринчи оруннга чыгъыб, партияны райкомуну секретарыны ёчюн алгъанын айтама.
Жусипни юйюню къатына джууукълаша башлагъаныкъда Азизге:
- Былайда сакъла бизни, кёрсенг бизге чабышырса, - деб андан ары Халил бла джаяу тебрейбиз.
Юйге джууукълашханыкъда мен акъырын къабакъ эшикни ачыб арбазгъа киреме, Халил ызымдан келеди. Бир ит юсюме атылады. Мен къоркъгъандан, джаным багъалы кёре эдим, итге мыллыгымы атыб бойнундан бууама. Халил белибауун алыб, итни джаякъ сюеклерин байлайды да, хунагъа тагъабыз. Хоншу итле тынчайгъынчы туракълайбыз. Насыбха, ит тиш ызларын къойгъан болмаса, уллу хата салмагъанды. Итле шош болгъандан сора, юйге киребиз. Биз билгенден бюгюн Жанагюль, анасы, гитче къарнашчыгъы юйде кеслеридиле. Юйге кирсек, юйню ичи бла бир адам. Эшик юсюнде аталары бла аналары джукълаб, арлакъда Жусип бир къарнашлары бла джатыб, экинчи бёлмеде Жанагюль джукълаб тура эдиле. Ызыбызгъа джол болмагъаны себебли биз джукълагъан адамланы юслери бла атлаб Жанагюль таба барабыз. Джууукълашханыкъда, Халилге кёзюм-къашым бла: «Аякъ джанындан тут», - деб, кесим тёшекни баш джанындан тутуб кёлтюрюб башлайбыз. Ол уянады, мен ауузун къолум бла джабама къычырмазча, дженгил юйден чыгъабыз. Къызны тылпыуу тыйыла башлагъанын сезиб, бираз бошлайма къолуму, ол тамагъын бошлаб къычырыкъ этеди. Аны сёзлери ёмюрлюкге эсимде къалгъандыла.
– Ой, экей, ой, апас, ой, Жусип (атасын, анасын, Жусипни), - деб, болушлукъгъа чакъыра эди ол.
Бизни насыбыбызгъа Азиз атла бла къабакъ эшикни къатында тура эди. Жанагюлню ат аллына алыб, мен баралгъанымча барама. Тенглерим ызымдан келедиле.
{jcomments}
