КЁКПАР
- Бизни заманыбызда телевизорла, клубла, театрла джокъ эдиле. Кёбчюлюк болгъан джерде ана тилибизде сёлеширге, джарыкълыкъ миллет ишлерибизни этерге эркинлик джокъ эди. Алай болгъанлыкъгъа, кёчгюнчюлюкде, адамла, ауур ишледен не аз да солурча заман табханлай, той-оюн эте эдик, мадаргъа кёре миллет шартларыбызны унутмазгъа кюреше эдик.
Къазахлыла уа кеслерини бай адетлери, культуралары, миллет оюнлары болгъан джарыкъ, къууана билген халкъ эдиле. Ала къаллай болса да бир байрамны бардырсала, бош заманларын къалай ашыргъанларына, концертлерине, ат чабдырыу эришиулерине, кёкпар оюнларына биз бек сюйюб къараучан эдик.
Бир-бирде биз да – кёчюрюлгенле – ол байрамланы бардырыргъа къошулуучан эдик. Атлада спорт оюн - кёкпар - бек белгили оюн эди, ол оюнну бютеу азиачы халкъла да бардыра эдиле. Ол оюнну мен да бек джарата эдим…
Мен гитчеликден да атланы бек сюе эдим. Кавказда къалгъан биринчи атымы хаман да эсиме тюшюргенлей туруучан эдим. Ол къарачай тукъумлу, ишлерге сюйген, сабыр ат эди; тау джоллада таукел, тири бара эди; мени бек сюе эди, тыш адамланы уа къатына къоймай эди. Мен, юйюбюзге къайтыргъа тансыкъ болуб, туугъан элим Къарт-Джуртну эсиме тюшюре эдим. Ол кёзюуде сюйген атыма миниб, бизни ариу ёзенибизде чабыб баргъанча, анга аш сала тургъанча, Минги Таудан келген таза, чокъуракъ суудан анга ичире тургъанча кёзюме кёргюзюучен эдим. Мен ол умутларым бла джашай эдим, ала мени джылытхан да эте эдиле, сау джашаргъа къарыу да бере эдиле. Ала бары да меннге келир, боллукъ замандагъы затлача, кёзюме алай кёрюне эдиле да, ол себебден кесими да, кесимден гитчечиклени да сау сакъларгъа керекди, деб учуна эдим. Ол учунмакълыкъны, ышанмакълыкъны джюрегиме берген затларыны бири атлагъа сюймеклик эди. Ма аны ючюн мында атла бла байламлы бардырылгъан оюнланы, чаришлени бек сюе эдим.
Кёкпар бардырыу бизни совхозлада, элледе джашагъанлагъа бек уллу къууанч эди. Кесини энчи башхалыкълары бла, борчлу джорукълары болгъан бек сейир-тамаша оюн эди. Аны эм баш магъанасы уа – джаш адамла кеслерини атда баргъан усталыкъларын, къарыуларын, эбликлерин, хыйлалыкъларын, джигитликлерин дагъыда башха ашхы шартларын кёргюзюрге бола эдиле.
Бу керти эркиши оюнда, башха оюнладача, эм кючлю хорлай эди. Бу эришиуледе хорлагъанланы къараучула бир тюрлю бир «джулдузлагъа» санай эдиле. Кесими махтагъаным адеблик да тюлдю, алай болса да айтайым: биз тийреледе белгили кёкпарчылагъа саналгъанланы бири мен эдим. Ненча кере хорлагъаным эсимде да джокъду, алай а он кереден аз тюл эди, таб андан да кёб кере хорлагъан болур эдим. Джашчыкъ заманымда огъуна меннге эришген, менден керти кёллери бла къоркъгъан, таб сюймегенле да бар эдиле. Кючлюге санаб къоркъа да болур эдиле. Кёкпар ойнаргъа келсем, алагъа джан аурутханла, мени бармакълары бла кёргюзюб, ачыуланыб: «Ит Къарачайны баласы келди, бусагъат барын да хорларыкъды, аны иги аты барды», - дей эдиле. Мени джакълаб, меннге кёл этгенле да бола эдиле. «Хайда, кавказ къуш, быланы барына да къаллай къарыуунг болгъанын кёргюз!» - деб къычыра эдиле ала.
Оюн кёбюсюне кюнортагъа джууукъ заманда башлана эди да, ким болса да хорлагъынчы бара эди.
Кёкпаргъа теке мыллык хайырландырыла эди. Текени териси кючлюге саналады, аны джыртхан алай тынч тюлдю.
Адетдеча, биз эки джыйыннга бёлюне эдик, бир-бирде джыйырмашар атлы да бола эдик. Джорукъгъа кёре, джыйынла эллеге неда совхозлагъа, районлагъа кёре къурала эдиле, къачан къалай табы тюшсе, алай.
Текени мыллыкчыгъын сюдю тюзню ортасында къоя эди, атлы бёлекле андан джюз метр чакълыгъа, эки джыйын эки джанына кете эдиле. Андан сора сюдю белги бергенлей, бары да теке мыллыкга чабыша эдиле. Мыллыкны биринчи сермеб алгъаннга, эришгенле бары да чабыуул этиб, андан мыллыкны сыйырыб алыргъа кюреше эдиле. Ма ол кёзюуде башлана эди керти кюреш. Бир къауум халисиз ойнаучула башхаланы къамчи бла тюйюб да башлай эдиле. Алай бла бир-бирде тюйюш ачылыб да къала эди. Алай а, «хорлагъаннга сюд этмейдиле», дегенлей бола эди. Ол адет бла ойнаргъа керек бола эди меннге да. Къайсы тюрлю спортдача, бу оюнда да дженгил, тюз оюм этерге, эбли, уста, таукел, тёзюмлю, кючлю болургъа керекди. Тюрлю-тюрлю узакълыкъгъа чабханда хорлаучу атланы кёкпарда чыдамлылыкълары джетмегени амалтын, иги хорламлы болалмай эдиле. Чабыучу атланы халилери да келишмей эди кёкпаргъа.
Аны ючюн бу оюннга атланы иш этиб юретирге керек бола эди. Алай болмаса, бу оюнда этер зат джокъ эди.
Биз ойнагъан джорукълагъа кёре, мыллыкны джерден сермеб алыргъа, футболда ойнагъанла тобну бир-бирлерине атханча, кёкпарны бек кючлюге берирге неда сермеб алгъан мыллыгынгы кесингде тутуб, мурат этген джеринге дери, джууукъдагъы юйге, чабыб джетиб, мыллыкны аны арбазына атаргъа керек бола эди.
1950-чи джыл, кёзюую джетиб, кёкпар боллукъду деб хапар билдирдиле. Бу джол тюрлю-тюрлю районладан, узакъ элледен, бизни районну совхозларындан эм кючлю кёкпарчыла келдиле. Оюннга къошулгъанланы джыллары тюрлю-тюрлю эди. Оюн «Талас районну баш чемпиону» деген сыйлы ат ючюн бардырыллыкъ эди. Кёкпаргъа къошуллукъ адамла эллиден артыкъ болдула.
Сюдю белги бергенлей, мен да биринчиле бла бирге джетдим мыллыкга, алай а аны джерден сермеб алалмадым. Кёкпарны джерден кёлтюрюб алыб, бир-бирлеринден тартыб башлагъанлайларына, мен ол алыб баргъанны къолундан мыллыкны тартыб алыб, ол уллу джыйынларындан эрлай ычхыныб, айырылыб, атымы эл таба чабдырдым. Теке мыллыкны тобугъум бла къысыб, атымы чабалгъаныча чабдырыб барама. Ызымдан сюрюб келгенни сеземе, эришиб чабханланы бирини аты мени аджирими къуйругъуна джетиб келеди. Ызыма айланыб къарагъанымда, ол Батырбек деген къазах джаш болгъанын эследим. Ол бла мен таныш эдик, ол къарыулу, отуз джыл чакълы болгъан киши эди. Батырбекни аты бизни джетгенинде, мени атым къайгъылы болуб, ачыуланыб башлады. Батырбек менден кёкпарны тартыб алыргъа кюрешди, алай а алалмады, нек десенг, мен теке мыллыкны тюбюме салыб, аны ат джериме бау бла къысхан эдим. Аны ангылаб, бек ачыуланыб, Батырбек мени сыртымы къамчиси бла сопалаб тебреди. Бир-бирибизге дау айта турургъа неда тюйюшюрге кереклиси джокъ эди чабыб бара тургъан заманда, ол кеси да менден эки кереге тамада, кючлюрек, саубитген адам эди. Аны ючюн мен, къамчи бла ургъанларына тёзюб, чабыб баргъанымы бузмадым, ол да меннге джукъ эталмады, кёкпарны сыйыралмады. Болмагъанында, ол къычырыб, меннге аманла айтыб башлады, тюйюшюрге алландырыргъа дыгалас этиб. Мен а анга тынгылагъан-зат этмедим да, джюгенни бошлаб, андан бир кесекни айырылдым. Сол джанымда, джарны тюбюнде, ючджюз метр чакълы бирде, юйню эслеб, атыма къамчини джетдирдим. «Хайда, шохум, ай, аман кесинг, мени хорлатма!» - деб джардан энгишге чынгадыкъ. Ай медет, джерге тюшген заманда атым тобукъларына дери къумгъа батды да, ал аякълары сыныб джыгъылды. Мен ат джерден учуб чёмелтаякъ бурулуб тюшюб, бир джанына тёнгередим, кёкпар да ол бир джанына тюшдю. Ол бек къызгъаным бла, мен не болгъанын эрлай ангылаб къоялмадым, санларымы ачыгъанларын да сезмедим. Джыгъылыб тургъанлайыма, тёгерегиме къараб башладым. Къарасам, тикни башында Батырбек сюелиб, башын ары-бери чайкъай, меннге да «не тели эдинг?» дегенча къараб тура эди. Ол джууукъдагъы юйге менден алгъа чабыб джеталмазын ангылаб, бурулуб, къолун да силкиб тас болуб кетди. Сора къобдум да, мыллыкны кесим алыб, ол юйге джаяу тебредим, джыйырма-отуз метр чакълыгъа. Юйню иелери мени аллыма чабыб чыкъдыла, мени къучакъладыла, къууаныб, алгъыш этдиле, болушургъа сюйдюле. Алай а мен кёкпарны юйге дери кесим элтдим да джерге атдым. Юйню иеси кюле-кюле:
- Сен бизни арбазыбызгъа ат бла учуб кирликсе деб тураем, «кавказ къуш», - деди.
Мен а кюлюр къайгъылы тюл эдим, сакъат болгъан атымы къутхарыргъа керек эди. Кечмеклик тилеб, эрлай атыма чабдым. Мени ызымдан да ол юйню – байрам юйню – иелери келдиле. Атыма келгенимде, тер басыб, кёкюрегин джерге салыб, онгсуз болуб, аякъларына сюелирге дыгалас эте, ауур солуй, пырхылдай тура эди. Кёзлери джыламукъдан толуб эдиле, сынгсый, меннге джалыннганча къарады. Ол меннге не эсе да айтыргъа излегенча кёрюндю. Меннге аны алай кёргеним бек къыйын, ауур тийди. Джюрегим бек къыйналды. Джазыкъсынмакълыкъ, ачыу, ёпкелеу, ышаннгылы шохуму аллында терслик сезим мени абызырагъан ангымда бир-бирин ауушдура эдиле.
- Кеч, шохум, мен сени сау сакъламадым, - дедим кючден-бутдан.
Кёкпар оюнда мени ахыр хорламым ма аллай бушуулу болду. Ол хорламны меннге багъасы – сюйген атымы тас этгеним болду. Атымы сау этер мадар болмады.
Андан сора мен кёкпар ойнагъанымы къойдум.
«Биреу келин келтиреди, биреу да атын ёлтюреди» деб Къарачайда нарт сёз барды. Алай меничалагъа айтыла болур.
Мындан арысы басмаланныкъды.
{jcomments}
