ТЮРМЕ

- Бек гитчелигимден бери да мени шохларым джыллары бла менден уллула болуучан эдиле. Аны ючюн бек эртдеден акъыл-балыкъ болгъан джашха ушай болур эдим. Мени сабийлигим болмагъанды деб къояргъа боллукъду. 
Къазахстанда кёб халкъладан адамла болгъандыла мени тенглерим. Бизни совхозда: къазахлыла, узбеклиле, оруслула, тюрклюле, юнгючле, немчала, курдла, татарлыла, чеченлиле эмда башхала бар эдиле. Къачан да болуучусуча, бек джууукъ тенглени шохлукъ бёлеги да бар эди. Ала, санасанг, бармакъларынг джетерча бир эдиле: къазах джашчыкъла – Халил, Азиз, Жюсюп дагъыда талай джашчыкъ. Биз бушууну да, къууанчны да, къабарыкъны да ала бла бирге юлеше эдик.
Къазахстанда, Сибирде, Орта Азияда да бизни - зор бла кёчюрюлгенлени – аз санлы къауум-къауум этиб, гитче элчиклеге неда бош, джалан тюзлеге джерлешдирген эдиле. Бизни элде къарачайлыла аз болгъанлары амалтын къарачай тенглерим бла танышларым да бек аз эдиле. Ала да мени къайгъылы тюл эдиле. Мени кибик ала да джарлыла, баш къайгъылы, кеслерини джумушлары къайгъылы эдиле. Къысхасыча айтыргъа, ала да къарыулары джетгенине кёре джан сакъларгъа кюреше эдиле.
Бир джолда базарда мен, чыртда акъылымда болмай тургъанлай, къарачай джашха тюбеген эдим. Экибиз танышдыкъ, ушакъ этдик. Аны аты Ахмат эди.  Ахмат кёчгюнчюлюкге дери мени аттям – анамы атасы Исса-Алий - джашагъан Къызыл Октябрь элде джашагъан эди.

Мени анамы тукъуму Ижаладан болгъанын билгенинде:
- Хызыр, мен мында, Пахта-Аралда, Ижаладан эки туугъан къарнашха тюбегенме. Тамадасыны аты Ханапийди, кичисини аты Хасанбийди. Ала сени джууукъларынг болургъа болурла. Сен, аланы дженгил табыб, танышыргъа керексе. Ала былайдан узакъ болмагъан немча элде джашайдыла. Мен алгъын ала бла мамукъда бирге ишлеген эдим, энди Ханапий тракторист, Хасанбий да мал кюте болурла дейме. Хызыр, кесинг джангыз джашаргъа джарамайды. Кесинги джууукъларынг бла къазанлаша, тюбеше турмасанг, бир кесекден кесинги тилинги да, айтыргъа ким болгъанынгы, къайдан болгъанынгы да унутурукъса. Сени къайда эсе да джууукъларынг болургъа керекдиле, аланы табаргъа, кесинги халкъынг бла, джууукъларынг бла байламлылыкъ тутаргъа керексе, алайсыз бу чексиз тюзледе тас болуб къаллыкъса… – деген эди Ахмат.
Бу джаханим джерде бир къарачайлыны къадары биринден джылаулу болгъаны амалтын, мен Ахматха ауур хапарларымы айтыб, джууукъларымы излеялмагъаным ючюн, аны аллында  кесими «ариуларгъа» излемедим. Аны айтханына сабыр тынгыладым да, ол айтханны барын да тюзге санагъанымы айтдым. Ол джашладан меннге хапар билдиргени ючюн анга разылыгъымы билдире, «сау бол» деб, кесими джумушларыма кетдим.
Энди мени муратым Ижаладан ол Ахмат айтхан эки джашны табыу болду. Ала Ижаладан болгъанларыны тышында да мени къысха джууукъларым болурла  деб келе эди кёлюме.
Итил сууну джагъаларындан зор бла кёчюрюлген немчала джашагъан элге бардым. Ижаланы джашланы кёб излеб кюреширге да керек болмады. Ол элде джашагъанла ала иги, халал, къарыулу джашла болгъанларын айта эдиле. Алагъа тюбегенимде, аллайла болгъанларын кесим да кёрдюм. Мени джангы танышларым ючюн къууанч, бёлеклик сезимден башым кёкге джетгенча болдум. Ала мени тюбегенлей огъуна юйлерине чакъырдыла. Анда олтуруб, тюбегенибизни къууанчын, къурманлыгъын этдик. Мен юйдегибизни хапарын айтдым. Ала мени анамы атасы Ижаланы Исса-Алийни таныгъанлары ачыкъ болду, меннге бизни джууукълугъубузну ангылатдыла. Андан сора ала бизге кёб келиучен эдиле, биз да – мени кичи эгешчиклерим бла къарнашчыгъым - алагъа къонакъгъа барыучан эдик.
Мен Хасанбий бла артыкъ да бек шох болдум. Ханапий бизден тамадаракъ, бизден эсе оюмлу болгъаны ючюн алай болгъан болур эди. Алай а Хасанбий бла мени неге айырыб эс бёлюучюбюз, джюрек излемлерибиз да бек ушаш болгъанлары ючюн да болгъан болур эдик биз бек татлы шохла. Ол да, менича, атланы бек сюе эди.
Джашырмайма, Ханапий бла, Хасанбий бла танышханымда, мени керти, тынгылы джагъым, болушлугъум болгъанын сезген эдим. Ала бизге хар не бла да болуша эдиле, кёлтюре эдиле, джакълай эдиле. (Ижаланы Хасанбийге Къызыл Октябргъа атам бла биз барыучан эдик. Тюбесек, атам Хызыр бла Хасанбий, Къазахстанда болгъан джаш заманларын эслерине тюшюре, сагъатланы узагъына ушакъ этиб туруучан эдиле. Мени эсимде Ижаланы Хасанбий мийик бойлу, ариу сыфатлы, къызыл джаякълы, акъ сакъаллы, джумушакъ аккача къалгъанды. - Автор).
Мени джюрегими Хасанбийча киши да ангылаялгъан болмаз. Мен да анга тынгыларгъа, болушургъа кюреше эдим. Кёлюмде болгъанымы, таша оюмларымы да мен сынгар Хасанбийге ышаныб айта эдим. Ол меннге керти тамада къарнашлыкъ эте эди. Хасанбий бла мени юсюбюзден мен бек кёб хапар айтыргъа боллукъма. Ол адебли, тюз иннетли, намыслы адам эди. Бек къарыулу адам болгъанлыгъына, Хасанбий кишини джанына тиймей эди, хар кимге да болуша эди къолундан келгенича. Аны хар ким да бек сыйын кёре эдиле, айтханын джерге тюшюрмей эдиле.
Бизни бла болгъан бир ишни юсюнден бир айтайым.
Бир джол  Хасанбий сюрюучю болуб ишлеб тургъан къошха бардым. Джукъну сан этмегенча, Хасанбий сабыр сюелиб тура эди. Джыллары келген, мен танымагъан эки киши, юйден хар неси джарашхан ат джерни дагъыда  да бир затланы чыгъарыб, кеслерини арбагъа джюклей тура эдиле. Мен Хасанбийге не бола тургъанын, была кеслерин алай уятсыз нек джюрютгенлерин сордум. Ол къоркъаракъ болгъанча, ала аны ат джерин алыб кете тебрегенлерин айтды. «Бу кишиле айтхандан, кёчгюнчюледен ким эсе да биреулен (къайсы миллетден болгъаны белгисиз), быланы ат кереклерин, ат джерлерин дагъыда башха затларын урлаб кетгенди. Была меннге: «Аланы ким урлагъанын сен билесе. Гудучуланы атларын айт! Айтмай эсенг, сени затларынгы алабыз!» – дейдиле. Мени  терслигим болмагъанын биле тургъанлайларына, мени затларымы ала турадыла. Тюзю ол гудулукъну бизни адамла этмегендиле, къарачайлыланы ичинде гудучулукъ бек аз тюбейди, ол бизде бек айыб ишди. Ариу келинликни къачырыргъа неда иги атны сызаргъа – ол бир джукъгъа да келишеди, бюреуню хабур-чубурун къарачайлы урларыкъ тюлдю, джийиргенникди. Хызыр, бу экиси милицияны штатдан тышында къуллукъчулары болгъаннга ушайдыла, аны амалтын, сен да джукъ айтма, тёз. Алмагъа къой, аймыса алсынла, артда биз закон бла айырырбыз арабызны», - деди, кеси уа, бу бетсизлени сатлыкъ ишлерине тёзалмай, кесин кючден тыйыб тура эди.
Хасанбийни джюрек джаргъычлары кеслерин бек уятсыз, бёгек тута эдиле. Ала Хасанбийни эркинликсиз кёчгюнчю болгъанын, комендантдан джакълыкъ  табмазын ариу биле эдиле. Кишилени бири, Хасанбийни тёзюмюн тауусуб ачыуландырыр ючюн, тауушун кёлтюрюб сыныкъдырыу, хылымылы сёзлени айтыб башлады. Алай а Хасанбий эшитмегенча этиб, джууаб къайтармады. Аллай артыкълыкъны кёлтюралмай, мен сёзге къошула:
- Сиз къаллай эркинлик бла ала турасыз мени къарнашымдан ат керекле бла джерге керек затланы? – деб сордум.
Соргъаныма бек дюрген, сёгюм халлы джууаб алдым. Олсагъатдан, ыйлыкъдырыу сёзлени андан ары сакълай турмай, кёб сагъыш этмей, атымы юсюнде ат джерден узалыб, ол кишилени къамчи бла экисин да кёзюу-кёзюу сопалаб башладым. Ызы бла атдан тюшдюм да, сенекни сермеб алыб, бизни ыйлыкъдырыргъа кюрешген, Хасанбийни ат джерин алыб, аны кесини арбасына салгъан киши таба тебредим. Джууукъ барыб, буюргъан ауаз бла: «Алгъан затынгы барын да ызына къайтар да алгъан джеринге сал! Алай тюл эсе мен экигизни къарынларыгъызгъа да сенекни чанчама! Дженгил, мен ойнаб айтмайма!» - дедим.
Нёгери, къоркъуб, орнунда сын къатыб сюелди, ол а, мен айтханымча этерик тюлме деген умут бла, кесини джигитлигин кёргюзе, меннге мыллык ата тебреди. Кеси да хылымылы, аман сёзлени айтды меннге да, Хасанбийге да. Ызы бла къуру бизге тюл, бютеу къарачай халкъгъа аманны къуюб башлады: «Бандитле, адам ашаучула, сизден кишиге тынчлыкъ джокъду, сиз алай игиле болсагъыз, кесигизни юйлеригизде олтурур эдигиз», - деб бардырыб тебреди. Ол сёзлени эшитгенлейиме, мени акъылым кесек да ишлемей тохтады болур эди. Сора Хасанбийни къычыргъанын эшитдим: «Хызыр, къой, алай этме, сабырлыкъ сал кесинге!» - деб. Алай а мен кесими тыялмай эдим. Мен бек ачыуланыб, къутуруб бу сатлыкъны, аманлыкъчыны ёлтюрюб къоярча болгъан эдим. Ахыр кёзюучюкде мен, кесими бютеу къарыууму джыйыб, бир кесек кёлюмю баса, ол алгъанларын сыйырыргъа изледим. Алай а ол огъурсузуракъ, мен анга къоркъуу болмагъанымы сезиб, меннге джууукъдан джууукъ келиб башлады. Мен болмазлыгъын ангылаб, анга сенекни чанчдым. Анга да, меннге да насыбха, ол адам эрлай бир джанына бурулгъан эди да, мен аны сол къуйрукъ дуппушуна чанчыб, бир джанындан бир джанына ётдюрген эдим. Ол адам тауушха ушамагъанча, алай ачы къычырды. Боллукъ болгъандан сора мен сенекни аны джумушакъ джеринден бери тартыб алыргъа ашыкъмадым. Аны ары-бери эки джанына тартыб башладым. Мен сенекни къайсы джанына бурсам, бой салыб, ол ары бара эди. Ол тишге чанчылгъан тишликге ушай эди.
Аны нёгери эрлай огъуна  Хасанбийден алгъанларын арбадан  быргъады да, кеси арбагъа миниб, атын сюрюб тебреди. Бизни сёгюучю, сабий кибик, джылаб башлагъанында, мен сенегими аны къуйрукъ дуппушундан тартыб чыгъардым. Ол эрлай, асхай, арбаны ызындан чабды, ары минди да ала, бизни узакъдан къоркъутургъа кюреше, къарамдан ташайдыла.
Хасанбий бек мыдах болгъан эди. «Тёзерге керек эди, алай бек нек ашыкъдынг, энди бизни тюрмеге атарыкъдыла. Джылынг джетмегени ючюн, сени тутмазгъа да болурла, меннге уа тюрме къоркъуу керти барды», - деди.
- Хасанбий, сора сени нек саллыкъдыла тюрмеге? Сен быллай уллу, кючлю болуб, мени – джылым джетмеген джашчыкъны - къылыкъсыз иш этгенден тыялмагъанынг ючюнмю саллыкъдыла? – дедим, джунчугъан Хасанбийге кюле-кюле.
Алай айтханымда, Хасанбий ышарды, менден уялды. Аны джукъ этмей тургъанын мен къоркъакълыкъгъа санарыкъды деб кёлюне келиб тура болур эди. Сора былай айтды:
- Да къайгъырмаз, не болса, ол болур, сен тюз этдинг, бетсизлик, зорлукъ ючюн джууаб берирге кереклисин билсинле.
Хасанбий къоркъакъ адамладан тюл эди. Ол аланы къуру бир къолу бла да хорларыкъ эди, алай а ол джарашыулукъну сюйген, оюмлу адам эди. Мени оюмсузлугъум бла дженгиллигим амалтын аны мураты толмады.
Артда ачыкъ болгъанына кёре ким эсе да бир джашчыкъла ат джерни урлагъанларын Хасанбий билгенди, алай а ол ат джер кимники болгъанын билмегенди. Была аны ат джерин алсынла да кетсинле деб, аны ючюн рахат тёзюб сакълаб тургъанды. Ол, керти терсле бла ортаны кеси айырыб, урланнган ат джерни иесине къайтарыб, кесини затларын ызына алыр муратлы болгъанды.
Кёб турмай милиция келиб, бизни тутдула, административ терслеу халда онбеш сутка тюрме азаб салдыла бизге.
Ма алай Хасанбий бла мен онбеш сутканы тюрмеде турдукъ.
Юйге къайтхандан сора Хасанбий гудучуну табды. Урланнган ат джерни сыйырды да, аны иелерине къайтарды. Алай а ол не алагъа, не милициягъа биз ким ючюн джарсыгъаныбызны айтмады. Мени шохум эмда къарнашым Хасанбий аллай огъурлу, онглу  адам эди.