ДЖАНГЫ ДЖЫЛ
- Мен джашауумда аллай къарлы къышны кёрмеген эдим. Къалын къар талай кюнню джаууб турду, бютеу джолланы кюртле басдыла.
Хоншуларыбыз 1951-чи Джангы джылны байрамларгъа хазырлана эдиле. Бизни юйдегиде ол байрамны этген адет джокъ эди. Алай а бу джол не эсе да, кесими гитчелериме джангыджыллыкъ тепси къураб, къууандырыргъа кёлюме келди.
Эртденбла эртдерек, сабийле джукълаб тургъанлай, базаргъа бардым да къарыуума кёре саугъачыкъла, тюрлю-тюрлю татлы затчыкъла алыб, къууаныб, ызыма къайтдым. Келсем, Хусей юйде джокъ.
- Къарнашыбыз къайдады? – деб сордум Муслиматха.
- Аны шохлары келдиле да, ала район аралыкъгъа, джангы джылгъы нызыгъа, кетдиле, - деди Муслимат.
Мени кичи къарнашым район аралыкъгъа меннге айтмай кетгенине мен къайгъылы болдум. Хусей, алкъын джаш сабийчик, сормай, юйден джукъгъа чыкъмаучан эди. Къара сен алагъа – джангы джылгъы нызыгъа, район аралыкъгъа, деб кёлюме келди.
- Хызыр, шо, Хусейге урушма, ол эрлай къайтыргъа сёз бергенди, байрамгъа барыргъа бек сюйген эди да, мен анга джашчыкъла бла барыргъа къойгъан эдим. Ма кёрюрсе, онеки сагъатха къайтырыкъды, - деб къошду сёзюне Муслимат.
- Хайыр, урушмазма. Алай а бу адамла ёрелеген байрам кюн юйде турса иги эди. Муслимат, мен сизге бек къайгъылы болуучуму сен билесе да. Майна Мариям да кеси аллына орамгъа ойнаргъа кетди да, ит къабды. Хоншула кёрюб, ол аман итни андан къыстамасала къалай боллукъ эди, бир айт…
Ол ит бла болгъан иш эсиме тюшдю. Мариямгъа ол заманда джети джыл болгъан эди. Ол орамда айлана, иесиз, калак итге тюртюлюб къалгъан эди да, ит аны къабхан эди. Сора, мен ол итни ёлтюрюб, аны терисин сыдырыб алыб, Мариямны джарасына салыб сау этерге керек болгъан эдим.
Къазахлыланы халкъда джюрюген багъыу мадарлары кёб эдиле. Адамны къабхан уу гыбыны ёрге тагъыб аны къалай ёлгенине къарай эдиле, бирде уа ол къабхан итни терисин сала эдиле джарагъа, бирде уа ол итни джюнюнден кесекни кюйдюрюб, аны ачыкъ джарагъа себе эдиле. Ит адамны къабды эсе, аны амалсыз ёлтюрюб, терисин сыдырыб алыб, андан кесекни ол къабхан джерине къаблаб салыргъа керекди деб, адетлери алайды. Алай этилсе, джара дженгил сау болады, ол огъай, къутургъан итни аурууу да, ол адамгъа джукъмайды деучен эдиле.
Аллай багъыу мадарлагъа мен керти кёлюм бла ийнанмай эдим, ууу ёлтюрюучю, къарт Абайны къабхан къаракъурт гыбыны ёрге такъгъанымда да. Алай а мен тюз оюм эте болмаз эдим. Къазахлыла, буруннгулу эмда акъылман халкъ, бек эртделеден бери да чексиз кенг азия тюзледе къауумла болуб джашаб туруб, бу къыйын табигъатха къанлары, джанлары бла да юрениб, джан сакълауда уллу сынам алыб, бай халкъ медицина къурагъандыла.
Ол джол, Мариямны ит къабханында, мен бек ачыуланнган эдим, халкъ дарманчылыкъгъа ийнанмагъаныма да къарамай, мени гитче эгешчигими да, дагъыда талай сабийни да къабхан огъурсуз, джийиргеншли итни дуккул-дуккул этерге хазыр эдим.
Ол огъурсуз итни табыб ёлтюрюрге сау кюнню джартысын къоратдым. Атыб уруб ёлтюргенимде ит буз тюбюне тюшдю, аны баргъан суу алыб кетди. Суудан ит мыллыкны кючден-бутдан чыгъардым керек болдум. Итни терисинден кесеклени ол ит къабхан башха сабийлени да, Мариямны да джараларына салдыкъ. Кёб турмай ала бары да сау болдула. «Сау болургъа буюрулгъан эсе, къайсы медицина да болушады, алай тюл эсе, дарычы (доктор) да болушмайды», деб сёз барды.
Бу сагъышла мен эркинлик бермегенлей, юйден кетген Хусейге къайгъы этгеними эсимден кетералмай эдиле. «Мени къарнашчыгъыма джукъ болгъандан Аллах сакъласын», - деб, ичимден алай сагъыш эте эдим.
Ала не бла кетгендиле, ким бла? Район аралыкъгъа дери отуз километр чакълы бир барды. Ол алай узакъ бармаучан эди менсиз. Кесиме кёб тюрлю соруула бере эдим. Алагъа ышаннгылы джууаб берирча адам а джокъ эди. Кеси кесиме кёл этерге кюреше эдим. Алай а ич къоркъууум бла ангылашынмагъан къайгъы сезимим ёсгенден ёсюб бара эдиле.
Билмей тургъанлай, къарасам – Хусейни шоху Азиз чабыб келе тура, аны ызындан да ким эсе да бир джашчыкъ. Ала меннге джетгинчи да тёзалмай, кесим алларына чабдым.
- Хусей саумуду? - деб сордум, къоркъгъандан джан солуу эте.
- Хо, сауду, алай а аны трактор басханды, - деди Азиз.
Ол сёзле, аланы къуджур магъаналары меннге ангылашынмай эдиле. Асыры къоркъгъандан, мен эшитгеними магъанасын дженгил ангылаялмадым. Былайда тракторну не иши барды, ол Хусейни къалай басарыкъды, деб кёлюме келди. Кесек эс джыйыб, къарнашчыгъым сау болгъанын ангылаб, эрлай секириб атыма миниб, бу сабийле чабыб келген джанына чабыб тебредим. Базаргъа баргъан узакъ джолдан сора атым арыгъан эди да къар басхан джолда дженгил чабалмай, тамам къарыуун тауусду. Джолну джарымы чакълы бирге джетгенимде, алайда атылыб тургъан гусеницалы тракторну кёрдюм. Бу мени къарнашымы басхан трактор эсе, аны неси къалгъан болур, деб кёлюме келди. Бир джанымдан къолу бла алай арыны кёргюзе тургъан эркишини тауушу эшитилди. Ол къычырыб не эсе да айтды да, мен аланы джууугъуракъда юйде болгъанларын ангыладым. Ол юйню табыб, барыб, ары киргенимде, анда орундукъда джатыб тургъан къарнашымы кёрдюм. Къатында уа – аны тенглери бла тракторист киши. Тракторист, мени таныб, мен джукъ да соргъунчу, къоркъа-къоркъа не, къалай болгъанын айтыб башлады. Хусей а къыйналгъандан ауур ынгычхаб джата эди. Къанны тама тургъанына кёре ала къанны тохтаталмагъандыла, аортагъа (джюрекни сол джанындан чыкъгъан уллу къан тамыр) заран джетгенди. Мен эрлай байлауланы тешдим барын да, аягъын тобугъундан ёргерекден бау бла къаты тартыб байладым. Мен кёргеннге аякъ дерге да къыйын эди, ол тюйюлген этге ушай эди. Хусейни бетини агъаргъанына, аны къарыусузлугъуна кёре кёб къаны кетгени ангылашына эди.
Джууаблылыкъдан къоркъуб, совхозну тамадалары джанындан сорууладан да джанларгъа дыгалас этиб, элни фельдшер пунктуна Хусейге медицина болушлукъ кереклисин билдирмеген эдиле, мен келгинчи.
Джангыдан байлаула этерге заман къората тургъандан хайыр джокъ эди. Уста медицина болушлукъ керек эди да, мен къарнашымы район больницагъа элтирге разы болдум.
Трактористни иги джан аурутмагъан сансызлыгъы ючюн терслеген да этмедим. Джангы джылгъы нызыгъа дженгилирек джетерге джолну къысхартыр ючюн, тракторну фаркопуна миндир деб, андан сабийле кеслери тилегендиле. Ачыкъланнганына кёре Хусей тракторну онг гусеницасыны джанындан фаркопну къыйырына секиргенди. Аны кийими гусеницагъа илиниб, къанатыны тюбюне тартханды, сора секундланы ичинде ол къараб-къарагъынчы тракторну тюбюне тюшгенди да, трактор Хусейни аягъын тобукъ табасындан басханды.
Тракторист бу ишге бек ачыб, меннге болушургъа кюреше эди. Ол ат бла чана табды да, къарнашымы больницагъа элтирге ишни меннге тынч этди. Бизге насыбха, ол джангы джылны кечесинде больницада бютеу областха белгили уста хирург дежурный болуб, ол Хусейге талай сагъатны узунуна операция этди. Кертиси бла да, ол мени къарнашымы аягъыны сюегин кесекчикледен джарашдырыб джыйды, аякъны сыдырылгъан этини орнуна, башха джерлеринден алыб, кёчюрюб салды, алай бла Аллахны буйругъу бла джаны сау къалды.
Мени джашауумда ол Джангы джылгъа меннге эм иги саугъа къарнашчыгъым Хусейни сау къалгъаны болгъан эди.
- Мен джашауумда аллай къарлы къышны кёрмеген эдим. Къалын къар талай кюнню джаууб турду, бютеу джолланы кюртле басдыла.
Хоншуларыбыз 1951-чи Джангы джылны байрамларгъа хазырлана эдиле. Бизни юйдегиде ол байрамны этген адет джокъ эди. Алай а бу джол не эсе да, кесими гитчелериме джангыджыллыкъ тепси къураб, къууандырыргъа кёлюме келди.
Эртденбла эртдерек, сабийле джукълаб тургъанлай, базаргъа бардым да къарыуума кёре саугъачыкъла, тюрлю-тюрлю татлы затчыкъла алыб, къууаныб, ызыма къайтдым. Келсем, Хусей юйде джокъ.
- Къарнашыбыз къайдады? – деб сордум Муслиматха.
- Аны шохлары келдиле да, ала район аралыкъгъа, джангы джылгъы нызыгъа, кетдиле, - деди Муслимат.
Мени кичи къарнашым район аралыкъгъа меннге айтмай кетгенине мен къайгъылы болдум. Хусей, алкъын джаш сабийчик, сормай, юйден джукъгъа чыкъмаучан эди. Къара сен алагъа – джангы джылгъы нызыгъа, район аралыкъгъа, деб кёлюме келди.
- Хызыр, шо, Хусейге урушма, ол эрлай къайтыргъа сёз бергенди, байрамгъа барыргъа бек сюйген эди да, мен анга джашчыкъла бла барыргъа къойгъан эдим. Ма кёрюрсе, онеки сагъатха къайтырыкъды, - деб къошду сёзюне Муслимат.
- Хайыр, урушмазма. Алай а бу адамла ёрелеген байрам кюн юйде турса иги эди. Муслимат, мен сизге бек къайгъылы болуучуму сен билесе да. Майна Мариям да кеси аллына орамгъа ойнаргъа кетди да, ит къабды. Хоншула кёрюб, ол аман итни андан къыстамасала къалай боллукъ эди, бир айт…
Ол ит бла болгъан иш эсиме тюшдю. Мариямгъа ол заманда джети джыл болгъан эди. Ол орамда айлана, иесиз, калак итге тюртюлюб къалгъан эди да, ит аны къабхан эди. Сора, мен ол итни ёлтюрюб, аны терисин сыдырыб алыб, Мариямны джарасына салыб сау этерге керек болгъан эдим.
Къазахлыланы халкъда джюрюген багъыу мадарлары кёб эдиле. Адамны къабхан уу гыбыны ёрге тагъыб аны къалай ёлгенине къарай эдиле, бирде уа ол къабхан итни терисин сала эдиле джарагъа, бирде уа ол итни джюнюнден кесекни кюйдюрюб, аны ачыкъ джарагъа себе эдиле. Ит адамны къабды эсе, аны амалсыз ёлтюрюб, терисин сыдырыб алыб, андан кесекни ол къабхан джерине къаблаб салыргъа керекди деб, адетлери алайды. Алай этилсе, джара дженгил сау болады, ол огъай, къутургъан итни аурууу да, ол адамгъа джукъмайды деучен эдиле.
Аллай багъыу мадарлагъа мен керти кёлюм бла ийнанмай эдим, ууу ёлтюрюучю, къарт Абайны къабхан къаракъурт гыбыны ёрге такъгъанымда да. Алай а мен тюз оюм эте болмаз эдим. Къазахлыла, буруннгулу эмда акъылман халкъ, бек эртделеден бери да чексиз кенг азия тюзледе къауумла болуб джашаб туруб, бу къыйын табигъатха къанлары, джанлары бла да юрениб, джан сакълауда уллу сынам алыб, бай халкъ медицина къурагъандыла.
Ол джол, Мариямны ит къабханында, мен бек ачыуланнган эдим, халкъ дарманчылыкъгъа ийнанмагъаныма да къарамай, мени гитче эгешчигими да, дагъыда талай сабийни да къабхан огъурсуз, джийиргеншли итни дуккул-дуккул этерге хазыр эдим.
Ол огъурсуз итни табыб ёлтюрюрге сау кюнню джартысын къоратдым. Атыб уруб ёлтюргенимде ит буз тюбюне тюшдю, аны баргъан суу алыб кетди. Суудан ит мыллыкны кючден-бутдан чыгъардым керек болдум. Итни терисинден кесеклени ол ит къабхан башха сабийлени да, Мариямны да джараларына салдыкъ. Кёб турмай ала бары да сау болдула. «Сау болургъа буюрулгъан эсе, къайсы медицина да болушады, алай тюл эсе, дарычы (доктор) да болушмайды», деб сёз барды.
Бу сагъышла мен эркинлик бермегенлей, юйден кетген Хусейге къайгъы этгеними эсимден кетералмай эдиле. «Мени къарнашчыгъыма джукъ болгъандан Аллах сакъласын», - деб, ичимден алай сагъыш эте эдим.
Ала не бла кетгендиле, ким бла? Район аралыкъгъа дери отуз километр чакълы бир барды. Ол алай узакъ бармаучан эди менсиз. Кесиме кёб тюрлю соруула бере эдим. Алагъа ышаннгылы джууаб берирча адам а джокъ эди. Кеси кесиме кёл этерге кюреше эдим. Алай а ич къоркъууум бла ангылашынмагъан къайгъы сезимим ёсгенден ёсюб бара эдиле.
Билмей тургъанлай, къарасам – Хусейни шоху Азиз чабыб келе тура, аны ызындан да ким эсе да бир джашчыкъ. Ала меннге джетгинчи да тёзалмай, кесим алларына чабдым.
- Хусей саумуду? - деб сордум, къоркъгъандан джан солуу эте.
- Хо, сауду, алай а аны трактор басханды, - деди Азиз.
Ол сёзле, аланы къуджур магъаналары меннге ангылашынмай эдиле. Асыры къоркъгъандан, мен эшитгеними магъанасын дженгил ангылаялмадым. Былайда тракторну не иши барды, ол Хусейни къалай басарыкъды, деб кёлюме келди. Кесек эс джыйыб, къарнашчыгъым сау болгъанын ангылаб, эрлай секириб атыма миниб, бу сабийле чабыб келген джанына чабыб тебредим. Базаргъа баргъан узакъ джолдан сора атым арыгъан эди да къар басхан джолда дженгил чабалмай, тамам къарыуун тауусду. Джолну джарымы чакълы бирге джетгенимде, алайда атылыб тургъан гусеницалы тракторну кёрдюм. Бу мени къарнашымы басхан трактор эсе, аны неси къалгъан болур, деб кёлюме келди. Бир джанымдан къолу бла алай арыны кёргюзе тургъан эркишини тауушу эшитилди. Ол къычырыб не эсе да айтды да, мен аланы джууугъуракъда юйде болгъанларын ангыладым. Ол юйню табыб, барыб, ары киргенимде, анда орундукъда джатыб тургъан къарнашымы кёрдюм. Къатында уа – аны тенглери бла тракторист киши. Тракторист, мени таныб, мен джукъ да соргъунчу, къоркъа-къоркъа не, къалай болгъанын айтыб башлады. Хусей а къыйналгъандан ауур ынгычхаб джата эди. Къанны тама тургъанына кёре ала къанны тохтаталмагъандыла, аортагъа (джюрекни сол джанындан чыкъгъан уллу къан тамыр) заран джетгенди. Мен эрлай байлауланы тешдим барын да, аягъын тобугъундан ёргерекден бау бла къаты тартыб байладым. Мен кёргеннге аякъ дерге да къыйын эди, ол тюйюлген этге ушай эди. Хусейни бетини агъаргъанына, аны къарыусузлугъуна кёре кёб къаны кетгени ангылашына эди.
Джууаблылыкъдан къоркъуб, совхозну тамадалары джанындан сорууладан да джанларгъа дыгалас этиб, элни фельдшер пунктуна Хусейге медицина болушлукъ кереклисин билдирмеген эдиле, мен келгинчи.
Джангыдан байлаула этерге заман къората тургъандан хайыр джокъ эди. Уста медицина болушлукъ керек эди да, мен къарнашымы район больницагъа элтирге разы болдум.
Трактористни иги джан аурутмагъан сансызлыгъы ючюн терслеген да этмедим. Джангы джылгъы нызыгъа дженгилирек джетерге джолну къысхартыр ючюн, тракторну фаркопуна миндир деб, андан сабийле кеслери тилегендиле. Ачыкъланнганына кёре Хусей тракторну онг гусеницасыны джанындан фаркопну къыйырына секиргенди. Аны кийими гусеницагъа илиниб, къанатыны тюбюне тартханды, сора секундланы ичинде ол къараб-къарагъынчы тракторну тюбюне тюшгенди да, трактор Хусейни аягъын тобукъ табасындан басханды.
Тракторист бу ишге бек ачыб, меннге болушургъа кюреше эди. Ол ат бла чана табды да, къарнашымы больницагъа элтирге ишни меннге тынч этди. Бизге насыбха, ол джангы джылны кечесинде больницада бютеу областха белгили уста хирург дежурный болуб, ол Хусейге талай сагъатны узунуна операция этди. Кертиси бла да, ол мени къарнашымы аягъыны сюегин кесекчикледен джарашдырыб джыйды, аякъны сыдырылгъан этини орнуна, башха джерлеринден алыб, кёчюрюб салды, алай бла Аллахны буйругъу бла джаны сау къалды.
Мени джашауумда ол Джангы джылгъа меннге эм иги саугъа къарнашчыгъым Хусейни сау къалгъаны болгъан эди.
{jcomments}
