Хубийланы Хызырны джашы Ислам «Азаб эмда Азат» деген документли-суратлау чыгъармасына аны атасы Хызыр гитче сагъатында кёргенин, талай джылла озгъандан сора, ол затланы джашы Исламгъа айтханындан джазылгъан хапарла киредиле. Талай хапардан къуралгъан бу чыгъармада Уллу Ата джурт къазауатны заманында эмда 14 джылгъа созулгъан кёчгюнчюлюкде миллетибиз сынагъан къыйынлыкъла суратланадыла.
Ислам халкъыбыз сюргюнден къайтхандан сора 20 джыл чакълы бир заман озуб, 1976-чы джыл туугъанды. Аны айтханым, Исламгъа атасы (сабий кёзден къараб) эмда къалгъанла кёчгюнчюлюкню юсюнден не кёб хапар айтыб турсала да, Исламны къолунда не кёб архив документлери болсала да, аны Аллахдан келген фахмусу болмаса, бу чыгъармада айтылгъан хапарланы ол кёзю бла кёрюб тургъанча суратлаяллыкъ тюл эди.
Бу хапарланы бир-бир джерлерин окъуй келген тиширыу джыламай къаллыкъ тюлдю, бир ташджюрек болмагъан эркиши да тюгел кёз джашларын тёкмесе да, бек мыдах боллукъду деб акъылым алайды.
Исламны айта билген, суратлай билген фахмусуну юсюне да, бу заманны излемине джууаб берген билими, Аллах берген акъылы, аны юсюне да джашлай джашауну къалынын, джукъасын сынагъаны, уллу кърал къуллукълада ишлегени, бары бир-бирине къошулуб, ма андан туугъанды «Азаб эмда Азат» деб оюм этеме.
Хубий улуну «Азаб эмда Азат» чыгъармасы озгъан ёмюрню къыркъынчы джылларыны ал сюреминден башлаб, 1957-чи джылгъа дери халкъыбызны джашауун кёргюзген кюзгюдю.
«Азаб эмда Азатны» окъуй бара уллайгъан къауум кесини озгъан джашау джолун кёзюне кёргюзе, джерни юсюнден миллетибиз тас болуб кетмегенине шукур этер; джаш тёлю да тёзюмлюлюкге, джигитликге, бушууну хорлай билирге, аталарын, аналарын, туугъан халкъларын, джерлерин,Эресей къралларын артыкъ да бек сюерге юренир деб келеди кёлюме.
Ислам халкъыбыз сюргюнден къайтхандан сора 20 джыл чакълы бир заман озуб, 1976-чы джыл туугъанды. Аны айтханым, Исламгъа атасы (сабий кёзден къараб) эмда къалгъанла кёчгюнчюлюкню юсюнден не кёб хапар айтыб турсала да, Исламны къолунда не кёб архив документлери болсала да, аны Аллахдан келген фахмусу болмаса, бу чыгъармада айтылгъан хапарланы ол кёзю бла кёрюб тургъанча суратлаяллыкъ тюл эди.
Бу хапарланы бир-бир джерлерин окъуй келген тиширыу джыламай къаллыкъ тюлдю, бир ташджюрек болмагъан эркиши да тюгел кёз джашларын тёкмесе да, бек мыдах боллукъду деб акъылым алайды.
Исламны айта билген, суратлай билген фахмусуну юсюне да, бу заманны излемине джууаб берген билими, Аллах берген акъылы, аны юсюне да джашлай джашауну къалынын, джукъасын сынагъаны, уллу кърал къуллукълада ишлегени, бары бир-бирине къошулуб, ма андан туугъанды «Азаб эмда Азат» деб оюм этеме.
Хубий улуну «Азаб эмда Азат» чыгъармасы озгъан ёмюрню къыркъынчы джылларыны ал сюреминден башлаб, 1957-чи джылгъа дери халкъыбызны джашауун кёргюзген кюзгюдю.
«Азаб эмда Азатны» окъуй бара уллайгъан къауум кесини озгъан джашау джолун кёзюне кёргюзе, джерни юсюнден миллетибиз тас болуб кетмегенине шукур этер; джаш тёлю да тёзюмлюлюкге, джигитликге, бушууну хорлай билирге, аталарын, аналарын, туугъан халкъларын, джерлерин,Эресей къралларын артыкъ да бек сюерге юренир деб келеди кёлюме.
Ёзденланы Альберт.
АЗАБ ЭМДА АЗАТ
САБИЙЛИКНИ АУАЗЫ
Бизни юйдегиде Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден хазна сёлешинмей эди. Атам Хубийланы Узеирни джашы Хызыр уруш хапарланы онгсунмай эди. Ол огъай, бизни, сабийлени, «войнушка» ойнагъаныбызгъа, къазауатха аталгъан кинолагъа барыб къарагъаныбызгъа да разы болмаучан эди.
Бир джолда, юйде тургъанлайыма, орамдан хыны сёлешген ауазланы эшитиб, чабыб чыкъдым. Атам, джумушакъ, ариу халиси болгъан адам, бек ачыуланыб, бир галстуклу эркишиге хыны сёлеше тура эди.
- Мени атам да джаула бла сермешгенди, къазауатда ёлгенди! - деген сёзлени иги огъуна ауазын кёлтюртюб айтды атам.
Мен, джангы акъыл-балыкъ болгъан джашчыкъ, къазауат бла байламлы хапаргъа атам алай нек чамланнганын чыртда ангыламай эдим. Кеси аскерде къуллукъ этгенди, химик-тахсачы болгъанды. Джууукъ-тенг аны Джуртуну патриотуна, ишни сюйген тюз иннетли адамгъа санай эдиле. Урунууну ветераны, рационализаторчу, къысхасы, элде ким да юлгюге айтырча киши... Ол кюн а, мен, бир сабий, атама нелени эсе да айтхан, галстугу болгъан кишини юсюне учуб къалыргъа хазыр болгъанымы сезиб, башымы сылады да, «кел юйге», деб, алыб кетди. Алай а, сабыр атамы тебдирген ким болгъанын билирге изледим. Атам юйге кирген кёзюуде, кёз мараб, арбаздан сылджырадым. Мен кёб кёрюучю ол галстуклу адам арлакъда кимлеге эсе да тарыгъа тургъанын ангыладым. Кесин да бек къоркъгъаннга ушатдым. Хаман да галстугу бла айлана эди да, бир оноучу болур, деген оюмда тохтадым. Артда билгениме кёре, аны атасы къазауатны ветераны, элде сыйы-махтауу болгъан акка эди. Бир джолда саулай классыбыз бла участок больницада джатхан ветеранланы Хорламны кюню бла алгъышларгъа баргъаныкъда, ол да ала бла эди.
Атам ол «галстуклугъа» алай къаты нек сёлешгенин да мен артда билдим.
Хорламны кюнюне аталыб мамматлыкъ иш болады. Бу джаш бла ичкиге эркин узалыучу нёгерлери талай шышаны агъызадыла. Алайда ол «галстуклу» эсиргени бла аны атасындан сора керти ветеран болмагъанча сёлешеди. «Анычала къазауат этген сагъатда бир-бир къарачайлыла мында башларын сакълаб айланнгандыла чегетледе…», – дегеннге джетеди.
Ары дери бизни юйде миллетле бла байламлы сёз сёлешиниб да билмейме. Мен къарачайлы эсем, ол «башларын сакълаб» айланнганланы миллетинден болуб чыгъама мен да. Къарт атам да аланы бирича кёзюме кёрюндю. Аны юсюнден сорсам да, меннге толу хапар айтхан болмагъан эди. «Атам къазауатда ёлгенди», - деб къоюучан эди атам. Ол «галстуклу» бла гъыр-мыр болгъанларындан сора мен, бешинчи классны сохтасы, къарт атам къайда болгъанын билирге артыкъ да бек изледим.
«Юйге нек къайтмагъанды? Атамы алай ачыуландыргъан не болду?» – деген соруула мени джарсыта, орамдан арбазгъа киргенимде, атам джатманы тюбюнде олтуруб, джукъ къайгъысы болмагъанча, чаганы билеб кюреше эди. Акъырын келиб, къатына сюелдим да, меннге къарагъанында: «Атам, ол киши бла тюйюшдюнгмю?» - деб сордум.
- Сора нек тюйюше эдим? Адам аракъы ичсе, тели болуб къалады. Эс бёлме бизни дауурубузгъа. Эсиргени кетиб аязыса, кеси ангыларыкъды, – деди. Андан сора джукъ айтыргъа излемегенин сезиб, мен да башха зат сормадым.
Джылла оздула. Ол кюн а эсимде къалыб кетди. Кюнлени биринде атам бла сёлеше келиб, акканы юсюнден хапар айтырын изледим.
- Билирге алай талпый эсенг, айтайым… Мен Къарт-Джурт элде туугъанма. Хубийлары Къарачайда эртдеден келген эски тукъумланы биридиле. Ёмюрлени узагъына ол элде джашаб тургъандыла, энтда анда джууукъларыбыз бардыла.
1957-чи джыл, Къазахстандан къайтхандан сора, ары барыргъа эди муратым. Алай а атамы юйюн бизни кёчюрген кюнлеринде тонагъандыла, артда от салыб, кюйдюрюб къойгъандыла. Къарт-Джуртда Хубийланы тукъум бла байламлы затла аз тюлдюле. Тукъумну джамагъат къабырлары да андадыла. Атам барыб, дууа этдириб туруучан эди… – деди атам.
Хапарыны алайына джетгенинде, хурджунундан блокнотчугъун чыгъарыб, анда джазылгъанланы окъуб тебреди: «Мени атамы аты Узеир, аны атасы Бекмырза, аны атасы…» деб, ол халда сегиз атагъа дери санады да: «Бизни тукъум Амырхандан башланнганды», - деди. Ма алай бла теренден тереннге кире, сабийлигинден хапар айта башлады.
Бир джолда, юйде тургъанлайыма, орамдан хыны сёлешген ауазланы эшитиб, чабыб чыкъдым. Атам, джумушакъ, ариу халиси болгъан адам, бек ачыуланыб, бир галстуклу эркишиге хыны сёлеше тура эди.
- Мени атам да джаула бла сермешгенди, къазауатда ёлгенди! - деген сёзлени иги огъуна ауазын кёлтюртюб айтды атам.
Мен, джангы акъыл-балыкъ болгъан джашчыкъ, къазауат бла байламлы хапаргъа атам алай нек чамланнганын чыртда ангыламай эдим. Кеси аскерде къуллукъ этгенди, химик-тахсачы болгъанды. Джууукъ-тенг аны Джуртуну патриотуна, ишни сюйген тюз иннетли адамгъа санай эдиле. Урунууну ветераны, рационализаторчу, къысхасы, элде ким да юлгюге айтырча киши... Ол кюн а, мен, бир сабий, атама нелени эсе да айтхан, галстугу болгъан кишини юсюне учуб къалыргъа хазыр болгъанымы сезиб, башымы сылады да, «кел юйге», деб, алыб кетди. Алай а, сабыр атамы тебдирген ким болгъанын билирге изледим. Атам юйге кирген кёзюуде, кёз мараб, арбаздан сылджырадым. Мен кёб кёрюучю ол галстуклу адам арлакъда кимлеге эсе да тарыгъа тургъанын ангыладым. Кесин да бек къоркъгъаннга ушатдым. Хаман да галстугу бла айлана эди да, бир оноучу болур, деген оюмда тохтадым. Артда билгениме кёре, аны атасы къазауатны ветераны, элде сыйы-махтауу болгъан акка эди. Бир джолда саулай классыбыз бла участок больницада джатхан ветеранланы Хорламны кюню бла алгъышларгъа баргъаныкъда, ол да ала бла эди.
Атам ол «галстуклугъа» алай къаты нек сёлешгенин да мен артда билдим.
Хорламны кюнюне аталыб мамматлыкъ иш болады. Бу джаш бла ичкиге эркин узалыучу нёгерлери талай шышаны агъызадыла. Алайда ол «галстуклу» эсиргени бла аны атасындан сора керти ветеран болмагъанча сёлешеди. «Анычала къазауат этген сагъатда бир-бир къарачайлыла мында башларын сакълаб айланнгандыла чегетледе…», – дегеннге джетеди.
Ары дери бизни юйде миллетле бла байламлы сёз сёлешиниб да билмейме. Мен къарачайлы эсем, ол «башларын сакълаб» айланнганланы миллетинден болуб чыгъама мен да. Къарт атам да аланы бирича кёзюме кёрюндю. Аны юсюнден сорсам да, меннге толу хапар айтхан болмагъан эди. «Атам къазауатда ёлгенди», - деб къоюучан эди атам. Ол «галстуклу» бла гъыр-мыр болгъанларындан сора мен, бешинчи классны сохтасы, къарт атам къайда болгъанын билирге артыкъ да бек изледим.
«Юйге нек къайтмагъанды? Атамы алай ачыуландыргъан не болду?» – деген соруула мени джарсыта, орамдан арбазгъа киргенимде, атам джатманы тюбюнде олтуруб, джукъ къайгъысы болмагъанча, чаганы билеб кюреше эди. Акъырын келиб, къатына сюелдим да, меннге къарагъанында: «Атам, ол киши бла тюйюшдюнгмю?» - деб сордум.
- Сора нек тюйюше эдим? Адам аракъы ичсе, тели болуб къалады. Эс бёлме бизни дауурубузгъа. Эсиргени кетиб аязыса, кеси ангыларыкъды, – деди. Андан сора джукъ айтыргъа излемегенин сезиб, мен да башха зат сормадым.
Джылла оздула. Ол кюн а эсимде къалыб кетди. Кюнлени биринде атам бла сёлеше келиб, акканы юсюнден хапар айтырын изледим.
- Билирге алай талпый эсенг, айтайым… Мен Къарт-Джурт элде туугъанма. Хубийлары Къарачайда эртдеден келген эски тукъумланы биридиле. Ёмюрлени узагъына ол элде джашаб тургъандыла, энтда анда джууукъларыбыз бардыла.
1957-чи джыл, Къазахстандан къайтхандан сора, ары барыргъа эди муратым. Алай а атамы юйюн бизни кёчюрген кюнлеринде тонагъандыла, артда от салыб, кюйдюрюб къойгъандыла. Къарт-Джуртда Хубийланы тукъум бла байламлы затла аз тюлдюле. Тукъумну джамагъат къабырлары да андадыла. Атам барыб, дууа этдириб туруучан эди… – деди атам.
Хапарыны алайына джетгенинде, хурджунундан блокнотчугъун чыгъарыб, анда джазылгъанланы окъуб тебреди: «Мени атамы аты Узеир, аны атасы Бекмырза, аны атасы…» деб, ол халда сегиз атагъа дери санады да: «Бизни тукъум Амырхандан башланнганды», - деди. Ма алай бла теренден тереннге кире, сабийлигинден хапар айта башлады.
{jcomments}
