(романдан юзюк)

«Диссидент» зоотехник

1975-чи джылны алтотур (март) айында мен Первомайскеде эл мюлк техникумну ветеринар бёлюмюн бошаб чыгъыб, Къасайланы Осман атлы совхозну 2-чи бёлюмюнде ветфельдшер болуб ишлеб башлагъан эдим.

Арттотур (апрель) айда, «Индиш Башында къышлыкълада къойланы гыбыла къырыб барадыла» деген бир къайгъылы хапар келди. «Гыбыла бёрюлеми болгъандыла, къойланы къалай къырлыкъдыла?» деген соруу башымы сагъышха киргизди.

Учкуландан Индиш Башына машокла бла джарма алыб барлыкъ бир джюк мешна табылды да, мешнаны кюбюрюне дарман-дарыларымы да сала, кесим да ары миндим.

Мешнаны шопири, совхозну бёлюмлерини бирини зоотехниги, сора джылы бир эллиледен атлагъан бир киши (малчы болур эди) ючюсю да мешнаны кабинасына миндиле. Кабинада баргъанланы мен иги танымай эдим. Не къартджуртчула, не учкуланчыла болур эдиле. Алай болса да, ол зоотехникни юсюнден (атын айтыргъа излемейме) бир бёлек хапар эшитген эдим. Аны джыл саны 45-ге келген болур эди. «Баш билими болгъан, политикадан, дуниядан да хапарлы, айтмаз сёзюн керексиз джерде айтыб ийген, кесича бир тюрлю, джигит адамды…» – деучен эдиле. Керти, ётюрюк эсе да 50-чи джыллада Къазахстанда, ол джангы джетген джаш болуб, «ауузу амалтын, тутулуб, Куйбышевде тутмакъда канал ишлеб-зат этиб да чыкъгъанды…» деген хапарла джюрюучен эдиле.

Къарт-Джуртха джетгеникде, мешна бир юйню къатында тохтады да, шопир би-биб этдирди. Зоотехник да, ол мен «малчы болур» деген киши да кабинадан тюшдюле. Ол киши:

- Джашчыкъ, машокладан ючюсюн бери атчы,  иги джашса… – деди. Мен бир машокну кёлтюрюб узата «малчыны» имбашына салдым. «Малчы» машокну да кёлтюрюб: «Хаджос, къайдаса? Бери чыкъ!» – деб, мийик къабакъ эшиклери болгъан арбазгъа кириб кетди. Бир кесекден, ол Хаджос деген чыкъды да, аны ызындан ол «малчы» да чыкъды. Ол Хаджос деген: «Салам алейкум!» – деб, зоотехник бла саламлаша, меннге къараб: «Ай, аман кесинг, узат бери машокну!» – деди. Мен экинчи машокну анга узатдым. Ол машокну кёлтюрюб, къабакъ эшикледен ары кириб кетди. Ючюнчю машокну биягъы «малчы» къоратды. Бир кесекден юйню иеси чыкъды да: «Да былай эте туругъуз, марджа…» – дей, зоотехникге ачхачыкъ узатды. Биз джолубузгъа атландыкъ. Кете барыб, Полянагъа джетдик. Полянада да бир фин юйчюкню къатына барыб, юч машок джарма сатдыла. Андан ары уа бара-барыб, Худес Аягъында Къадау Ташны тюз къатында тюкен бар эди да, андан шышала, къыймала, консервала, ётмек-баш алдыла да, андан ары да кетдик. Алай бла, Индиш Аягъыны гарасына джетдик. Алайда тохтадыкъ да, тепси къурадыла. Мени чакъырдыла да, «шапалыкъ эт…» дедиле. Тепси кибикни тёгерегинде дюккючлеге олтурдукъ. Мен шапалыкъ эте, ашау, ичиу башланды. Тюкенде сатылгъан къыйманы (тонгуз эти, джауу болур деб) мен ашаргъа излемей, ётмек кесек бла булджуна тебредим. Аракъыны да ичерге унамагъанымда уа, ол зоотехник,  меннге хыликке этгенча къарай:

- Хы, колбаса ашамайса дейик. Аракъы уа нек ичмейсе? Огъесе, афенди болургъамы излейсе?  Тейри джашчыкъ, сен, атанг бла мен кёрген зоналаны кёрсенг, джашаугъа башха тюрлю кёз бла къарарыкъ эдинг. Атанг бла мен ичген аракъыда, сен, пацан, джууунуб да чыгъарыкъ эдинг! Ичмегенни эки чуруму болады: биринчиси, ма мунуча деб, бармагъы бла «малчыны» кёргюзе, саулугъунда къыяуу болгъан ичмейди, экинчиси, сексотла ичмейдиле! – деб кюле, – «Да будем!» – деб, джюзграммлыкъ стаканчыкъда болгъан аракъыны «лыкъ» деб, бир уртлаб, джутуб, иги таркъ этдириб тепси кибикге салды. Ол «малчы» уа, зоотехникни сыйлагъанча, кесекчик ичди. Шопир джаш а: «Джашла, мен рулдама…» – дей, уллу къалай кружка бла гара келтире, тепсиде болгъан затдан джубаныб башлады. Мен бир кесек джунчугъанымы ачыуум хорлай, зоотехникге: «Айыб этмегиз… Мен сизни да, атамы да иги танымайма… Атам бизден эртде кетген эди…. Афенди болургъа да излемейме, саулугъумда да хатам джокъду! Ичерге сюймейме… и всё!  А  «сексот»  дегенигиз не затды?» – деб, разы болмай къарадым. Оюнун ангыламагъанымы сезген зоотехник, ауазын джумушата:

- Ой, сени маймулла ашамасынла огъесе! Атангы иги танымай эсенг, таны, тамам керти эркишиди! Сен мени танымагъанлыкъгъа, атанг айтхан хапаргъа кёре, мен сени таныйма. Саулугъунг иги эсе, бютюн да аламат! «Сексот» деген а, «секретный сотрудник»  деген сёздю. Къысхасыча айтыргъа, сексот деб, тилчилеге айтадыла. Ма бюгюн биз Индиш Башына джармачыкъ алыб барабыз… Джолда уа, ач болабыз. Зарплатыбыз юйдегибизге да иги джетмейди. Джармачыкъны бир кесегин сатыб, капек-шай этсек, джолда къарныбыз ач болмайды. Биз ууакъ-тюек гудучукълабыз. Джармачыкъны сатханыбызны ким барыб тил этерик эсе, анга «сексот!»  дейдиле. Биргебизге ичгенни, ашагъанны уа сёзю къысха болады да, тил этмейди. Ангыладынгмы энди? – деб, зоотехник меннге сынагъанча къарады.

- Айыб этмегиз, мен сексот тюлме! – дедим.

- Ладно, сексот тюл эсенг, бютюн да аламат! Къуйчу бери, иги тамыз! – деб, зоотехник биягъы джюзграммлыкъ стаканын узатды. Стаканны тюгел да толтургъунчу: «Болду, болду, энди кертда дегеннге башы бла къотарма да…» – деб, зоотехник къолумдан стаканны алды. Ол «малчыгъа»  да кесекчик къуюб бердим. Зоотехник «айт!»  дегенинде, малчы бир алгъышланы айтды да, бирчик уртлаб, стаканын салды. Зоотехник меннге айланыб:

- Джашчыкъ, тартсанг башынга хайыр эди. Ачыкъ мешнаны башында джылыныб барлыкъ эдинг. Тартмай эсенг да, ол сени ишингди. Мен а, тартханма, тартама, тартырыкъма! Урлагъанма, урлайма, урларыкъма! Хар ким кеси ючюн джууаб береди! А сен а, пацан, пацан дегениме айыб этме, сен мени тенгими джашыса, аны ючюн айтама, къачан болса да, мен айтханнга келликсе. Бу ит къралда джашаб, ичген да этериксе, урлагъан да этериксе! – деди.

- «Хар ким кеси ючюн джууаб береди!» – деб, биягъында бир ариу айтдыгъыз. Мен ичерик да тюлме,  урларыкъ да тюлме! Сиз урлаб, алты машок джарманы сатмай, джаз башында ачдан ёле тургъан, гыбы къыра тургъан маллагъа элтиб ашатсагъыз, къаллай бир малны джаны сау къаллыкъ эди?! – дедим, тюзлюгюме тамам ийнана.

- Джашчыкъ,  сен асыры кёб сёлешме, сен алкъынчы джаш адамса! Аны къой да бери тамыз! – деди. Мен стаканны джартысындан аз ёргеракъ чакълы бирни къуйдум зоотехникге. Ол «малчыны» ичмегенин унута, анга да иги кесек тамыздым. «Малчы»: «Джашчыкъ, меннге асыры кёб къуяса», – деди.

Зоотехник:

- Ничего, ничего, ичмегенинг къалыр стаканда, эндиги джол азыракъ къуяр. Басайыкъ… Да, Аллах бир-бирибизден айырмасын! – дей стаканын бош этди. Гырджын бла къыйма кесекни дженгилирек чайнаб джутуб, мени таба бурула:

- Джашчыкъ, башында уллу къуллукъчула мелиуанланы урлайдыла! Биз а хариб, къуру къарныбызны тойдурурча бирчик урлайбыз. Башындан чириб турады бу кърал, киши да эшитмесин… – деб, зоотехник тёгерегине къарады.

Ол зоотехникни айтханына джюрегим разы болмай, кёлюм къалгъанча бола:

- Да сора, алай бла биз коммунизмни къалай ишлерикбиз да? – дедим.

- Коммунизм, ол ариу джангкъылычды. Анга не къадар джууукъ барсанг,  ол къадар узайгъан этеди кёз аллынгдан. Сен былтыр къралдан къысталгъан джазыучу Александр Солженицынны «Один день Ивана Денисовича» деген повестин окъугъанмыса? Сен аны «Архипелаг Гулаг» деген чыгъармасыны юзюклерин «Радио свободы», «Голос Америки», «Немецкая» волна» деген радиостанцияла бла бергенлерине тынгылагъанмыса?

- Окъумагъанма! Тынгыламагъанма! – дедим мухур ургъанча.

- Сора, сен не затны билесе? Не тюзлюк излейсе,  джашчыкъ?

«Архипелаг Гулагны» француз тилге-затха да кёчюргендиле. Ма анда джазылгъаннга кёре да, и вообще, коммунизм деген, ийнан, ётюрюкдю, омакъ ётюрюк, кёзбау ётюрюк! Сен атанг бла мен кёрген терсликлени кёрсенг, башха тюрлю сёлеширик эдинг. Джаханимни азабларын дунияда сынагъанлабыз биз да! Ну его к чёрту! Аны къой да, бери къуй! – деди, тартханчыгъы хайт деб татыгъан зоотехник стаканын бери узата. «Кёбюрек-кёбюрек къуйсам, бу къуджур ушакъ дженгилирек бошалыред» деген сагъышны эте, биягъынлай зоотехникни къолунда стаканын алыб, иги танг къуюб, ызына къайтардым. «Малчыгъа» азыракъ къуйдум. Зоотехник меннге джити къарай:

- Джашчыкъ, сен адам айыра кёреме? Меннге кёб къуюб, анга аз нек къуйдунг? Ичмегени стаканда къалыр. Двойка сени шапалыкъ этгенинге!– деди. Айтханы мени бурнума ёте, сёзню «двойкадан» бир джанына бурдура:

- Сизни сёзлеригиз Совет къралгъа къаршчы баргъан сёзледиле! Аллай сёзле, ишле амалтын кёчюргендиле Къарачайны Орта Азиягъа! – дедим.

- Алай ийманынг болсун! – деб, меннге хыны къарай, кёргюзюучю бармагъы бла мени марагъанча эте, орус тилге кёче, - Подлое государство без вины расстреливало, сажало, калечило судьбы людей и не считало нужным извиняться, оправдываться, ни каким-то образом пытаться компенсировать  причинённое людям зло! Сау миллетибизге да алай этгенди! - деди тишлерин гъыжылдата.

- Не этген эселе да, Сталин, Берия этгендиле! Брежнев а, бизни коммунизмге элте турады. Коммунизмге баргъан джолубуздан бизни киши тыяллыкъ тюлдю! Америкагъа да эки водородный бомбаны эки джанындан беклегенлей, суу толкъунла уруб, Американы джабыб къоярыкъдыла! –

дедим мен да иги ауазымы кёлтюре.

- Вот слепота!  Вот слепая молодёжь! Вот рабская психология! Билирге

излей эсенг, джашчыкъ, бу кърал кеси ичинден оюллукъду! Никакая бомба не нужна! Запомний мои слова! Бери тамыз! – деди биягъы зоотехник. Мен биягъынлай иги кесек къуйгъанлай, уллу уртлаб, ол биягъы стаканында аракъысын тауусду. Шопир джаш да тепсиде затладан бир джукъчукъла ауузланыб, ёчешге тынгыларгъа излемегенча бурнун чюйюре, туруб барыб, мешнасыны капотун ачыб, моторгъа къараб тебреди.

Ол «малчы» да: «Къойчугъуз, джашла, бу болмагъан хапарланы! Андан эсе, мен бир джырлайым, – деб, «Джатдайны» джырын джырлаб тебреди. Ол «малчыны» ариу ауазы мени тиними джесирге алыб, эжиу этиб тебредим. Зоотехникни кёзлеринден джыламукълары келе, макъамсыз ауазы бла джыргъа къошулуб, джырлай тебреди да, къарыуу джетмей, аллына ийилиб, башын тепсиге салды. «Малчыны» джыры бошалыргъа, зоотехник да джукълады. «Малчы» ол шопир джашны чакъырды да, меннге да къарай: «Шо экинг да зоотехникни кёлтюрюгюз да ары кабинагъа бир салыгъыз», – деди. Биз зоотехникни кёлтюрюб, элтиб, мешнаны кабинасына олтуртдукъ. Ызыбызгъа къайтыб келиб, тепсиде ары-берилени ариучукъ джыйдыкъ. «Малчы»: «Къой хариб, кеси бир эркин барсын», – дей, менича ол да мешнаны кюбюрюне минди.

Айланч, тик джолланы ёрге баргъан мешнаны мотору улуй эди. Зоотехникге ачыуланннган да эте, бирде «мени атам да былай этиб айлана болур» деб, къыйналгъан да, джазыкъсыннган да эте, мешнаны мотору улугъанча, ичим улуй бара эдим.

- Джашчыкъ, сен айыб этме анга. Кёб терсликни кёрген адамды ол. 50-чи джыллада Азиядан халкъны бери кёчюрюуню юсюнден ачыкъ сёлешгени амалтын, бек джашлай тутхан эдиле аны, дейдиле. Бир да грамотный, бир да билимли, бек халал адамды. Бер десенг,  последний кёнчегин тешиб, бериб кетерикди. Хар затны асыры бек ангылагъандан, терсликлени тюзетирча мадары болмай, ичинден кюйюб, амал табмаса, ичген этеди. Ичсе уа кёресе, сразым палитикагъа кириб тебрейди. Ишден да бир къыстай, керек болса ызына ала, алай эте барадыла. Ма бусагъатдагъы сапхоз директыр уллу билими болгъан адамды. Ол келгинчиге дери директыр сапхозлагъа  да, парторглагъа да докладланы ма бу джаш джазыб бериб тургъанды, дейдиле. Ауузу сёлеше тургъанлыкъгъа кишиге хатасы джокъду да, эшитмегенча этиб къоядыла адамла. Аны амалтын, кёлюнг къалмасын анга. Мен бир къарангы малчы болгъанлыкъгъа, аны хапарлары интырес кёрюнедиле да меннге, тынгылай береме. Тынгылагъаным амалтын, ол меннге игиди. Да не этерикбиз, алай эте барлыкъбыз… – деди «малчы». «Малчы» бла мен ушакъ эте, таулада арттотур (апрель) айны салкъын аязына бетибизни сылата, Индиш Башына джетдик.

1975-чи джылны алтотур (март) айында мен Первомайскеде эл мюлк техникумну ветеринар бёлюмюн бошаб чыгъыб, Къасайланы Осман атлы совхозну 2-чи бёлюмюнде ветфельдшер болуб ишлеб башлагъан эдим.

Арттотур (апрель) айда, Индиш Башында къышлыкълада къойланы гыбыла къырыб барадыла деген бир къайгъылы хапар келди. «Гыбыла бёрюлеми болгъандыла, къойланы къалай къырлыкъдыла?» – деген соруу башымы сагъышха киргизди.

Учкуландан Индиш Башына машокла бла джарма алыб барлыкъ бир джюк мешна табылды да, мешнаны кюбюрюне дарман-дарыларымы да сала, кесим да ары миндим.

Мешнаны шопири, совхозну бёлюмлерини бирини зоотехниги, андан сора джылы бир эллиледен атлагъан бир киши (малчы болур эди), ючюсю да мешнаны кабинасына миндиле. Кабинада баргъанланы мен иги танымай эдим. Не къартджуртчула, не учкуланчыла болур эдиле. Алай болса да, ол зоотехникни юсюнден (атын айтыргъа излемейме) бир бёлек хапар эшитген эдим. Аны джыл саны 45-ге келген болур эди. «Баш билими болгъан, политикадан, дуниядан да хапарлы, айтмаз сёзюн керексиз джерде айтыб ийген, кесича бир тюрлю, джигит адамды…» – деучен эдиле. Керти, ётюрюк эсе да 50-чи джыллада Къазахстанда, ол джангы джетген джаш болуб, «Ауузу амалтын тутулуб, Куйбышевде канал ишлеб-зат этиб да чыкъгъанды…» – деген хапарла джюрюучен эдиле.

Къарт-Джуртха джетгеникде, мешна бир юйню къатында тохтады да, шопир «би-биб» этдирди. Зоотехник да, ол мен «малчы болур» деген киши да кабинадан тюшдюле. Ол киши:

- Джашчыкъ, машокладан ючюсюн бери атчы, иги джашса… – деди. Мен бир машокну кёлтюрюб, «малчыны» имбашына салдым. Малчы машокну да кёлтюрюб: «Хаджос, къайдаса? Бери чыкъ!» – деб, мийик къабакъ эшиклери болгъан арбазгъа кириб кетди. Бир кесекден ол, Хаджос деген болур эди, чыкъды, аны ызындан ол «малчы» да чыкъды. Ол Хаджос деген: «Салам алейкум!» – деб, зоотехник бла саламлаша, меннге къараб: «Ай, аман кесинг, узат бери машокну!» – деди. Мен экинчи машокну анга узатдым. Ол машокну кёлтюрюб, къабакъ эшикледен ары кириб кетди. Ючюнчю машокну биягъы «малчы» къоратды. Бир кесекден юйню иеси чыкъды да: «Да былай эте туругъуз, марджа…» – дей, зоотехникге ачхачыкъ узатды. Биз джолубузгъа атландыкъ. Кете барыб, Полянагъа джетдик. Полянада да, бир фин юйчюкню къатына барыб, юч машок джарма сатдыла. Андан ары уа бара барыб, Худес Аягъында Къадау Ташны тюз къатында тюкен бар эди да, андан шышала, къыймала, консервала, ётмек-баш алдыла да, андан ары кетдик. Алай бла, Индиш Аягъыны гарасына джетдик. Алайда тохтадыкъ да, тепси къурадыла. Мени чакъырдыла да, «шапалыкъ эт», дедиле. Тепси кибикни тёгерегинде дюккючлеге олтурдукъ. Мен шапалыкъ эте, ашау-ичиу башланды. Тюкенде сатылгъан къыйманы (тонгуз эти, джауу болур деб) мен ашаргъа излемей, ётмек кесек бла булджуна тебредим. Аракъыны да ичерге унамагъанымда уа, ол зоотехник, меннге хыликке этгенча къарай:

- Хы, колбаса ашамайса дейик. Аракъы уа нек ичмейсе? Огъесе, афенди болургъамы излейсе? Тейри джашчыкъ, сени атанг бла мен кёрген зоналаны кёрсенг, джашаугъа башха тюрлю кёз бла къарарыкъ эдинг. Атанг бла мен ичген аракъыда, сен, пацан, джууунуб да чыгъарыкъ эдинг! Ичмегенни эки чуруму болады: биринчиси, ма мунуча деб, бармагъы бла малчыны кёргюзе, саулугъунда къыяуу болгъан ичмейди, экинчиси, сексотла ичмейдиле! – деб кюле, «Да будем!» – деб, джюзграммлыкъ стаканчыкъда болгъан аракъыны «лыкъ» деб, бир уртлаб, джутуб, иги таркъ этдириб тепси кибикге салды. Ол малчы уа, зоотехникни сыйлагъанча, кесекчик ичди. Шопир джаш а: «Джашла, мен рульдама…» – дей, уллу къалай кружка бла гара келтире, тепсиде болгъан затдан джубаныб башлады.

Мен бир кесек джунчугъанымы ачыуум хорлай, зоотехникге: «Айыб этмегиз… Мен сизни да, атамы да иги танымайма… Атам бизден эртде кетген эди… Афенди болургъа да излемейме, саулугъумда да хатам джокъду! Ичерге сюймейме… и всё! А «сексот» дегенигиз не затды?» – деб, разы болмай къарадым. «Оюнун» ангыламагъанымы сезген зоотехник, ауазын джумушата:

- Ой, сени маймулла ашамасынла огъесе! Атангы иги танымай эсенг, таны, тамам керти эркишиди! Сен мени танымагъанлыкъгъа, атанг айтхан хапаргъа кёре, мен сени таныйма. Саулугъунг иги эсе, бютюн да аламат! «Сексот» деген а, «секретный сотрудник» деген сёздю. Къысхасыча айтыргъа, сексот деб, тилчилеге айтадыла. Ма бюгюн, биз Индиш Башына джармачыкъ алыб барабыз… Джолда уа, ач болабыз. Зарплатыбыз юйдегибизге да иги джетмейди. Джармачыкъны бир кесегин сатыб, капек-шай этсек, джолда къарныбыз ач болмайды. Биз ууакъ-тюек гудучукълабыз. Джармачыкъны сатханыбызны ким барыб тил этерик эсе, анга «сексот» дейдиле. Биргебизге ичгенни, ашагъанны уа сёзю къысха болады да, тил этмейди. Ангыладынгмы энди? – деб, зоотехник меннге сынагъанча къарады.

- Айыб этмегиз, мен сексот тюлме, – дедим.

- Ладно, сексот тюл эсенг, бютюн да аламат! Къуйчу бери, иги тамыз! – деб, зоотехник биягъы джюзграммлыкъ стаканын узатды. Стаканны тюгел да толтургъунчу: «Болду, болду, энди кертда дегеннге башы бла къотарма да…» – деб, зоотехник къолумдан стаканны алды. Ол «малчыгъа» да кесекчик къуюб бердим. Зоотехник, «айт», дегенинде, малчы бир алгъышланы айтды да, бирчик уртлаб, стаканын салды. Зоотехник меннге айланыб:

- Джашчыкъ, тартсанг башынга хайыр эди. Ачыкъ мешнаны башында джылыныб барлыкъ эдинг. Тартмай эсенг да, ол сени ишингди. Мен а, тартханма, тартама, тартырыкъма! Урлагъанма, урлайма, урларыкъма! Хар ким кеси ючюн джууаб береди! А сен а, пацан, пацан дегениме айыб этме, сен мени тенгими джашыса, аны ючюн айтама, къачан болса да, мен айтханнга келликсе. Бу ит къралда джашаб, ичген да этериксе, урлагъан да этериксе, – деди.

- Хар ким кеси ючюн джууаб береди, – деб, биягъында бир ариу айтдыгъыз. Мен ичерик да тюлме, урларыкъ да тюлме! Сиз урлаб, алты машок джарманы сатмай, джаз башында ачдан ёле тургъан, гыбы къыра тургъан маллагъа элтиб ашатсагъыз, къаллай бир малны джаны сау къаллыкъ эди?! – дедим, тюзлюгюме тамам ийнана.

- Джашчыкъ, сен асыры кёб сёлешме, сен алкъын джаш адамса. Аны къой да бери тамыз, – деди. Мен стаканны джартысындан аз ёргерек чакълы бирни къуйдум зоотехникге. Ол «малчыны» ичмегенин унута, анга да иги кесек тамыздым. «Малчы»: «Джашчыкъ, меннге асыры кёб къуяса», – деди.

Зоотехник: «Ничего, ничего, ичмегенинг къалыр стаканда, эндиги джол азыракъ къуяр. Басайыкъ… Да, Аллах бир-бирибизден айырмасын, – дей стаканын бош этди. Гырджын бла къыйма кесекни дженгилирек чайнаб джутуб, мени таба бурула:

- Джашчыкъ, башында уллу къуллукъчула мелиуанланы урлайдыла. Биз а хариб, къуру къарныбызны тойдурурча бирчик урлайбыз. Башындан чириб турады бу кърал, киши да эшитмесин… – деб, зоотехник тёгерегине къарады.

Ол зоотехникни айтханына джюрегим разы болмай, кёлюм къалгъанча бола:

- Да сора, алай бла биз коммунизмни къалай ишлерикбиз да? – дедим.

- Коммунизм, ол ариу джангкъылычды. Анга не къадар джууукъ барсанг, ол къадар узайгъан этеди кёз аллынгдан. Сен, былтыр къралдан къысталгъан джазыучу Александр Солженицынны «Один день Ивана Денисовича» деген повестин окъугъанмыса?! Сен аны «Архипелаг Гулаг» деген чыгъармасыны юзюклерине «Радио свободы», «Голос Америки», «Немецкая» волна» деген радиостанцияла бла бергенлерине тынгылагъанмыса?

- Окъумагъанма! Тынгыламагъанма! – дедим мухур ургъанча.

- Сора, сен не затны билесе? Не тюзлюк излейсе, джашчыкъ? «Архипелаг Гулагны» француз тилге-затха да кёчюргендиле. Ма анда джазылгъаннга кёре да, и вообще, коммунизм деген, ийнан, ётюрюкдю, омакъ ётюрюк, кёзбау ётюрюк! Сени атанг бла мен кёрген терсликлени кёрсенг, башха тюрлю сёлеширик эдинг. Джаханимни азабларын дунияда сынагъанлабыз биз да. Ну его к чёрту! …Аны къой да, бери къуй, – деди, тартханчыгъы хайт деб татыгъан зоотехник стаканын бери узата. Кёбюрек-кёбюрек къуйсам, бу къуджур ушакъ дженгилирек бошалыред деген сагъышны эте, биягъынлай зоотехникни къолунда стаканын алыб, иги танг къуюб, ызына къайтардым. «Малчыгъа» азыракъ къуйдум. Зоотехник меннге джити къарай:

- Джашчыкъ, сен адам айыра кёреме? Меннге кёб къуюб, анга аз нек къуйдунг? Ичмегени стаканда къалыр. Двойка сени шапалыкъ этгенинге! – деди.

Айтханы бурнума ёте, сёзню да «двойкадан» бир джанына бурдура:

- Сизни сёзлеригиз Совет къралгъа къаршчы баргъан сёзледиле. Аллай сёзле, ишле амалтын кёчюргендиле Къарачайны Орта Азиягъа, – дедим.

- Алай ийманынг болсун! – деб, меннге хыны къарай, кёргюзюучю бармагъы бла мени марагъанча эте, орус тилге кёче: «Подлое государство без вины расстреливало, сажало, калечило судьбы людей и не считало нужным извиняться, оправдываться, ни каким-то образом пытаться компенсировать причинённое людям зло. Сау миллетибизге да алай этгенди», - деди тишлерин гъыжылдата.

- Не этген эсе да, Сталин, Берия этгендиле. Брежнев а, бизни коммунизмге элте турады! Коммунизмге баргъан джолубуздан бизни киши тыяллыкъ тюлдю! Америкагъа да эки водородный бомбаны эки джанындан беклегенлей, суу толкъунла уруб, Американы джабыб къоярыкъдыла, – дедим мен да иги ауазымы кёлтюре.

- Вот слепота! Вот слепая молодёжь! Вот рабская психология! Билирге излей эсенг, джашчыкъ, бу кърал кеси ичинден оюллукъду. Никакая бомба не нужна. Запомни мои слова. Бери тамыз, – деди биягъы зоотехник. Мен биягъынлай иги кесек къуйгъанлай, уллу уртлаб, ол биягъы стаканында аракъысын тауусду. Шопир джаш да тепсиде затладан бир затла ауузланыб, ёчешге тынгыларгъа излемегенча бурнун чюйюре, туруб барыб, мешнасыны капотун ачыб, моторгъа къараб тебреди.

Ол «малчы» да: «Къойчугъуз, джашла, бу болмагъан хапарланы. Андан эсе, мен бир джырлайым», – деб, «Джатдайны» джырын джырлаб тебреди. Ол «малчыны» ариу ауазы мени тиними джесирге алыб, эжиу этиб тебредим. Зоотехникни кёзлеринден джыламукълары келе, макъамсыз ауазы бла джыргъа къошулуб, джырлай тебреди да, къарыуу джетмей, аллына ийилиб, башын тепсиге салды. «Малчыны» джыры бошалыргъа, зоотехник да джукълады. «Малчы» ол шопир  джашны чакъырды да, меннге да къарай: «Шо экинг да зоотехникни кёлтюрюгюз да ары кабинагъа бир салыгъыз», – деди. Биз зоотехникни кёлтюрюб, элтиб, мешнаны кабинасына олтуртдукъ. Ызыбызгъа къайтыб келиб, тепсиде ары-берилени ариучукъ джыйдыкъ. «Малчы»: «Къой хариб, кеси бир эркин барсын… – дей, менича ол да мешнаны кюбюрюне минди.

Айланч, тик джолланы ёрге баргъан мешнаны мотору улуй эди. Зоотехникге ачыуланннган да эте, бирде, мени атам да былай этиб айлана болур, деб, къыйналгъан да, джазыкъсыннган да эте, мешнаны мотору улугъанча ичим улуй бара эдим.

- Джашчыкъ, сен айыб этме анга. Кёб терсликни кёрген адамды ол. 50-чи джыллада Азиядан халкъны бери кёчюрюуню юсюнден ачыкъ сёлешгени амалтын, бек джашлай тутхан эдиле аны, дейдиле. Бир да грамотный, бир да билимли, бек халал адамды. Бер десенг, последний кёнчегин тешиб, бериб кетерикди. Хар затны асыры бек ангылагъандан, терсликлени тюзетирча мадары болмай, ичинден кюйюб, амал табмаса, ичген этеди. Ичсе уа кёресе, сразым политикагъа кириб тебрейди. Ишден да бир къыстай, керек болса ызына ала, алай эте барадыла. Ма бусагъатдагъы директыр Касаев Сагъыт Хызырович уллу билими болгъан адамды. Ол келгинчи директыр савхозлагъа да, парторглагъа да докладланы ма бу джаш джазыб бериб тургъанды, дейдиле. Ауузу сёлеше тургъанлыкъгъа кишиге хатасы джокъду да, эшитмегенча этиб къоядыла адамла. Аны амалтын, кёлюнг къалмасын анга. Мен бир къарангы малчы болгъанлыкъгъа, аны хапарлары интырес кёрюнедиле да меннге, тынгылай береме. Тынгылагъаным амалтын, ол меннге игиди. Да не этерикбиз, алай эте барлыкъбыз… – деди малчы. Малчы бла мен ушакъ эте, таулада апрель айны салкъын аязына бетибизни сылата, Индиш Башына джетдик.

Огъай! Огъай! Огъай!

 Экинчи кюн эртденбла эртде туруб къалалмадым. Сагъат сегизле бола  турдум да, къолуму, бетими  джуудум. Нейлон кёлегими да  кийиб, резинли  къызыл  парча  галстугум бла да кёлегими  джагъасын къаты къыстырдым. Джагъасыны тёбенирек джанында  техникумну бошагъанымы белгилеген значок тагъылгъан, эскирек алай а кирсиз,  къолан кремплин  костюмларымы  да, базыкъ мийиктабан мор  синтетика чурукъларымы  да  кийиб, кюзгюге  къараб, узун  сары  чачымы да джанбаш тарадым. Мен анамдан туугъанлы ариулугъума кёз тийиб, бир кере да джыгъылмагъан эдим. Тышындан  къарагъаннга къалай кёрюннюк эсем да билмейме, бу джол а кесиме хайт деб  бек  табчыкъ  кёрюне  эдим. Бир исси чай-пай  да  ичиб, Орта элде орналгъан  совхозну  ара  конторуна тебредим. Конторну  аллында  бир  талай  джаш  сюелиб  тургъанларын кенгден къараб кёрдюм. Конторну эшигинден совхозну баш  ветеринар врачы  чыгъыб, мени таба тебреди. Биз къол тутуб бошагъанлай, главврач иги ауазын чыгъарыб, ол сюелген джашла таба да къарай: «Маладец,  Алибек! Владимир Исламовични махтагъанын да  эшитдим! Маладец! Мен  ашыгъышма, потом сёлеширбиз, отчётларынга да къарарбыз, бухгалтерияда къой да кет, кюнортадан ингирге келирсе…» – деб,  атланды.  Мени  да  джюрегим учунуб, ол конторну аллында сюелиб тургъан джашла таба атлай,  ала бла саламлашдым.  Джюрегимде аллай иги джорам бар эди, джашланы  хар бири да меннге «маладес,  Алибек,  совхозну юч  сюрюуюн, ёлюмден  къутхардынг!» деб, махтарыкъдыла деб. Махтагъанны  къой  эсенг, сакъалы-башы  джетген, кёбден бери юслерине джау  сюртюлмеген эки  кирза  чуругъу аякъларында болгъан бир джаш:

- Алан, сен театргъамы  келгенсе, ишгеми келгенсе?  Неди хаман сени бу клоунаданг? Омакъ  кийине  эсенг а, креолин ийис этиб айланма да, юсюнге  бир  одеколончукъ, духчукъ  къуй,  марджа! – деб,  кюлдю. Бир  къауумла  да  кюлдюле. Ол  адамны  бети  кёзюме къаудан гыбыча эрши  кёрюне:

- Дух ийис эталмай эсем да, кир ийис, тер ийис этмейме! Мени саным да,  джаным да тазадыла! – деб,  чорт джууаб бердим. Ол мени къозургъа излеген джашха ушаш бир да, кёкюрегимде техникум значогуму бармагъы бла кёргюзе, сабыр ауаз бла:

- Керти-кертиси да, сени баш билиминг да джокъду, галстук тагъыб, «акъ къаргъа» болуб айланма да, къалгъанлача бол сен да. Сенича техникумну бошагъанла былайда да бардыла, – деди.

- Джашла! Мен сизге къалай кийинесиз? Къайда окъугъансыз? – деб,  сормайма. Тюнене,  Индиш Башында, гыбыла къыра тургъан юч къой сюрюуню ма бу къолларым бла креолин сууда джууундуруб келгенме. Сиз не излейсиз менден? И кто вы такие, мени сёзюмю этерча, меннге  оноу этерча?! – дедим.

Саны тыкъ битген, юсюнде багъалы костюмлары да буршу болгъан, бай юйню джашы:

- Джашчыкъ! Ауазынгы уллу чыгъарма! Кто мы такие,  ол бизни ишибизди! Сен, дешёвый махтаула излеб, «къойланы къолларым бла креолин сууда джуууб келеме!»  деб, бюсюреу излемей, о джазыкъ, юйюнге, башынга бир хайыр эте келсенг а? – деб,  хыликке этгенча кюлдю.

- Да аны айтама да! – деди джашладан дагъыда бири.

Ол бай джашны «о джазыкъ» деген сёзю джаныма тамам джетиб, мен къыза да тебредим… Алай болса да, кёбчюлюк бла кюрешгенден магъана болмазлыгъын  сезиб:

- Джашла, мени сизге этген терслигим, хатам джокъду!  Джашауда терсни-тюзню кёре барырбыз… – деб, ичимден да алагъа: «Къан ичген къаудан гыбыла!» - деб,  бурулуб, контор таба тебредим.

Ызымдан айтылгъан: «И-й,  нени кёрлюкдю, бу арыгъан блатной?» – деген бир хырха ауазны, ол ауазгъа разы бола, кюлген ауазланы да эшите,  конторгъа кирдим. Главврач айтханча отчётларымы бухгалтериягъа элтиб бериб, контордан чыкъдым. Орта элни столоваясына барыб, бир джукъ къабайым, деб элни орта сюреми таба атландым.

Мен бир джукъ да ауузланыб, чыгъыб ёзенчи таныш-таныкъ джашлагъа тюбеб, ала бла ушакъ эте, заманны ашырыб кюрешдим. Халкъ кюнорта азыкъдан къайтыр заманнга конторгъа тебредим.

Конторну коридоруна киргенимде, кабинетлени биринден таныш ауазла чыкъгъанын эшитдим да, ары атладым. Ол кабинетде бизни отделениени  управляющийи бла совхозну  зоотехник  селекционери, орусча уста  сёлешген, дуниядан хапары болгъан, билимли  джаш олтуруб ушакъ эте эдиле. Экиси  бла да  саламлашдым. Управляющийге:

- Индиш Башындан келибми  къалдынг? Всё  нормально? – деб,  сордум.

- Игиди хар зат да! – деди ол.

Зоотехник-селекционер  меннге  джомакълы  къарай:

- Молодец, Алибек, говорят, что ты в Индиш Башы подвиг совершил.  Но тем не менее, факт остаётся фактом… Бюгюн до обеда берген отчётунгда,  по-моему,  какие-то неурядицы… Это меня конечно не касается, но я случайно увидел… Участогунгда ёлген къойланы саны керти болгъандан эсе кёбча кёрюнедиле.  Ты, пожалуйста, возьми на контроль… – деб, ышара, управляющийге къарады.

- Къойчу бу къайгъы излеб тургъанынгы!  Занимайся своим делом! – деб,  управляющий анга хыны къарай, сора меннге бурулуб:

- Дохтур бала, ты добросовестно выполняешь свой служебный долг! За это ты получил благодарность от самого Хубиева!  Что тебе ещё надо? Мунуча буквоед зоотехникле, баш къатышдыргъандан сора, джукъгъа джарамайдыла!  Ты не обращай на них внимание! Тюзмю айтама? – деб, олтуруб тургъан джашны къатына барыб, башындан уккаш этиб,  кесине къысды.  Ол да анга:

- Ладно, ладно…  Что за телячьи нежности?! – деб кюлген маталлы этди.

Мен ичимден бир затланы сездим, не сезгеними уа ахырына дери ангылаялмадым. Мени санларым исси бола башладыла. Ол къойланы купка этген сагъатымда, андан сора да ачыкъ мешналаны башларында джел-джел эте айланнганым ючюн, санларыма сууукъ сингнген болур эди. Джашла бла ушакъ  эте тургъанлай, меннге бир джётел тийди.

- Мен бусагъат, бир суучукъ ичиб келейим… – деб, чыкъдым да, бухгалтериягъа бардым. «Бир ёлген къойгъа диагнозну терсирек салыб джазгъан болурмамы деб, ишек этеме.  Отчётларымы бир берсегиз, былайда огъуна къараб, ызыгъызгъа къайтарыр эдим…» – дедим  бухгалтерге.  Къысхасыча айтыргъа, ёлген малланы акт этген къагъытларыма къарагъанымда, мени хатыма тамам ушаш бир хат бла, хар актымы тюбюнде (мен «Z»  сала билмеген джерлеге) тёртюшер-бешишер мал къошулуб тура эдиле.  Сейир-тамаша болдум. Эрлай отчёт къагъытларымы бухгалтерге къайтарыб, ызыма къайтдым. Зоотехник-селекционер джаш къайры эсе да кетиб, управляющий кеси джангыз олтуруб тура эди. Мен аны къатына барыб:

- Кесинг болгъанынг иги болду, сеннге бир сорайым... Мен джазгъан актланы тюблерине артыкъ малланы ким къошханды? – деб соруулу къарадым. Управляющий бетинде сескекли болгъан шартын ышарыуу бла джашырыргъа кюреше:

- Алибек, сен акъыллы аппангы туудугъу акъыллы баласа! Алай а, сен алкъынчы джаш адамса… Слушай меня внимательно и учись… Хар кюн сайын  дегенча, райондан, областдан неда крайдан бир къонакъ  келеди. Хар бирине,  не атылыб къалгъанда, бир къой кесерге керекди. Кете тебреселе,  багажниклерине да, бирер мыллык салыргъа керекди. Ол талай къой болдуму?  Хы де… Аны тышында, директорну,  главный зоотехникни, главный ветврачны, главный бухгалтерни, отделениени управляющийине, зоотехнигине, веттехнигине, бухгалтерине, хар малчыгъа и так дальше, юйдегилерине элтирге, ай сайын бирер къой  керекди. Къойла да таулада къырылыр керекли къалмайдыла…

 Управляющий ол сёзлени айта тургъан кёзюучюкде крайдан, областдан, райондан келгенлени мен танымагъан бетлери да, мен таныгъан совхоз къуллукъчуланы бет тюрсюнлери мени кёзюме къан ичген къаудан гыбылача кёрюне эдиле. Мени эсими къайры эсе да кетгенин сезген управляющий:  

- Алан, бери тынгыла! Вот,  аланы  бир-бирине  къоша  барсанг, талай мал болуб кетедиле. Къойла къырыладыла деб, биз а, къарныбызны, юйдегибизни ач этергеми керекбиз?! Бизни алгъан зарплатыбыз а, неге джетсин? Сен джаш адамса, башынга джетсе иги ангыларыкъса… Эта  сама  система… Система эсе  уа,  не командада болургъа керексе,  неда ишден кетерге керексе.  Сен ангылы пацанса да,  командада къалырса деб, бек ышанама. Актларынгы тюбюне уа, «сен джаш адам болуб ангыламай къалырса…»  деб, главврач кеси къошхан болур артыкъ малланы. Ангыладынгмы? – деди.  Тюзюн айтханда, мен управляющийни айтханын иги ангыламай эдим, алай а, «ангыламадым» дерге уялыб:

- Ангыладым,  алай а, бир проверка келиб, актлада мени хатым болмагъанын кёрселе, тутаргъа боллукъмудула? – деб,  джётел этдим.

- Ой, сени огъесе, сеннге билген иннетим, Алибек,  лично мени башыма джетсин!  Ол келликле, проверка этерге келмейдиле, очередной къойчукъ,  тууар этчик алыргъа деб келедиле. Бизден тамадала билмей, джукъ да этилмейди. Джашау алайды!  Энди ол вопросланы къойдукъ… Ол почётный грамотаны да унутмагъанма.  Мен айтханны этиб турсанг, совхозда передовой веттехник боллукъса.  Институтха заочно да кирирсе, партиягъа да кирирсе, бара-баргъан джашауда кесинг директор совхоза, райком болуб да къалырса...  Вот так, мой братик! Бусагъатда уа, ол буквоед шохума  капек-шайчыкъ бериб, «бир джукъчукъла алыб кел!» деб,  джаш джумушха чабдыргъанма. Ол джылы бла менден гитчеди да… Сен аурукъсуннганча кёрюнесе … Ол бери джете эсе,  стаканны ичине бир тузчукъ да атыб, 200 граммны сермесенг, сау болуб къаллыкъса. Джашауну джашау этерге керекди! – деб, бир ариу макъамны мурулдаб башлады. Мен аны макъамындан джууашча болдум.

 Кёб да турмай джаш джумушха кетген да келди. Управляющий айтхан бир къауум затланы джюрегим огъурамаса да, уллу адамгъа къаджау туралмагъанча болуб, ол айтханча аракъыгъа туз да атыб, 200 граммны ичдим.

Ма алай бла, 18 джылым джангы тола, мен да уллу системаны бир гитче командачыгъына кирдим…

Юйге джылынаракъчыкъ болуб келдим. Ичгенчигими анама билдирмезге дыгалас этиб, эрлай барыб оруннга кирдим. Кече тюшюмде ол быягъы къандан толгъан гыбыланы эмда къанлары эмилген къарыусуз къойланы мыдах кёзлерин кёре этим. Ол мазаллы къаудан гыбыланы ичлеринде бир джаш гыбычыкъны сыфаты мени бет тюрсюнюме тамам ушай эди.

«Огъай! Огъай! Огъай!» деген къычырыгъымдан кесим илгениб уяннган эдим. Къызгъан санларымдан тер бара эди.

Орундугъуму къыйырында олтуруб тургъан анам къалтырагъан ауазы бла: «Къоркъма, джашым, къоркъма, сууукъчукъ сингнгенди да… Аллах айтса, эртденблагъа сау болуб къаллыкъса...» — деб, мылы къумач кесек бла мангылайымы сылай эди.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.

 
{jcomments}